Psixologiyada shaxsiyat nazariyalari

Shaxsiyat tushunchasini turli yo’llar bilan aniqlash mumkin. Eng mashhur ta’riflardan biri shundaki, inson turli xil psixik xususiyatlarning majmui sifatida qaraladi: odamni ajratib turadigan fikrlash, xulq-atvor va hissiyotlar. Shaxsiyatning turli xil nazariyalari ham mavjud.

Inson shaxsiyatining rivojlanishiga ta’sir qiladigan narsa haqidagi nazariyalar juda xilma-xildir. Masalan, genlar hisobga olinadi: shaxsiy xususiyatlarning rivojlanish tendentsiyasi irsiy genetik materialda qayd etilishi mumkin deb ishoniladi. Biroq, genlar insonning qanday bo’lishini belgilaydigan yagona omil emas.

Shaxsiyatning rivojlanishiga atrof-muhit ham katta ta’sir ko’rsatadi: oila, yaqin odamlar, do’stlar va inson duch keladigan boshqa bir qator tashqi omillar.

Insonning ba’zi biologik determinantlari – uning asab tizimining tuzilishi va faoliyati haqida unutmang. Gormonal omillarni, masalan, testosteronni ham hisobga olish kerak: asosiy erkak jinsiy gormoni jinsiy intilish, ijtimoiy ta’sir o’tkazish va impulsivlik kabi xususiyatlarga ta’sir qilishi mumkin.

Insonning shaxsiyati u tug’ilgan paytdan boshlab shakllana boshlaydi. Shaxsga xos munosabatlar modeli va psixologik xususiyatlarini rivojlanishining oxiri taxminan 20 yoshga to’g’ri keladi deb ishoniladi.

Shaxsiyat nazariyasi nima?

Shaxsiyat psixologik nuqtai nazardan turli xil mutaxassislarning qiziqish mavzusi bo’lgan – ko’plab olimlar inson ruhiyatining ushbu jihatini tahlil qilishgan va keyingi tadqiqotlar hali ham davom etmoqda. Bugungi kunda shaxsiyatning bir necha asosiy nazariyalari va ularning barqaror tasnifi mavjud.

Psixodinamik nazariya

Psixodinamik nazariya – bu inson faoliyatida ongsiz drayvlarning ahamiyatini ta’kidlaydigan psixologik nazariyalar to’plami. Ushbu yondashuv bolalik tajribalari kattalar shaxsiyati va munosabatlarining poydevori ekanligini taxmin qiladi. Ushbu nazariya Freydning psixoanalitik nazariyalaridan kelib chiqadi va uning g’oyalariga asoslangan barcha nazariyalarni o’z ichiga oladi. Freydning fikriga ko’ra, shaxsiyat, avvalambor, hayot davomida boshdan kechirgan voqealar orqali shakllanadi.

Analitik nazariya

Ushbu nazariya bizning psixikamiz inson turlarining to’plangan tajribasi mahsuli deb taxmin qiladi. Aynan Karl Jungga biz shaxsning individual tarixi, maqsadlari va motivlari bilan birgalikda uning xatti-harakatini belgilaydigan arxetiplar tushunchasi (tashqi dunyo bilan aloqada bo’lgan odamlar tomonidan to’plangan tajriba) qarzdormiz. U shaxsiyatni uchta darajada tavsifladi:

• tuzilmalar (ego, behush);
• munosabat (intertsionallik va ekstraversiya);
• funktsiyalar (fikrlash, his qilish va sezgi).

Bu elementlarning barchasi va ularning tarkibiy qismlari o’zaro bog’liq bo’lgan “ego” bo’lib, u shaxsiyat markazi bo’lib, muvozanat va barqarorlikni ta’minlaydi. Yung munosabat va funktsiyalar xususiyatlariga asoslanib, 8 kishilik turini aniqladi. Jung ijodi psixologik tafakkur, san’at va hatto dinning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatganiga qaramay, uning qarashlari aniq ilmiy tasdiqni olmadi.

Kognitiv nazariya

Amerikalik psixolog Jorj Kelli tomonidan 50-yillarda ishlab chiqilgan shaxsiyat va idrokning kognitiv nazariyasi harakatning psixologik sabablari bilan shug’ullanadi. Kellini odamlarni psixologik nuqtai nazardan o’xshashlik-o’xshashmaslik qutblari bilan baholash mumkin, degan maslahatni u shaxsiy konstruktsiyalar deb atagan.

Nazariyaning asosiy postulati shundan iboratki, insonning o’ziga xos psixologik jarayonlari u voqealarni qanday qilib oldindan ko’ra bilishi bilan belgilanadi. Kelli kutish va bashorat qilish bizning ongimizga ta’sir qiluvchi asosiy omillar ekanligiga ishongan. Odamlar o’zlarining harakatlarini yaxshiroq bashorat qilishlari uchun boshqa odamlar haqida nazariyalarni quradilar. 

Manba: Blog.wikium.ru