Aksiologiya

Aksiologiya insonning qadriyatlar tizimini anglatadi. Aksiologiya falsafa oqimlarini nazarda tutadi va qadriyatlarning o’zlarini va kelib chiqish xususiyatlarini o’rganadi. Qadriyatlar tizimi har bir inson uchun nihoyatda muhimdir, uning yordami bilan u o’zining dunyoqarashini shakllantiradi, o’ziga mos faoliyat yo’nalishlarini qidiradi va u yoki bu sohada muvaffaqiyatga erishishi mumkin.

Keling, aksiologiya ilmiy nuqtai nazardan nimani o’rganishini ko’rib chiqamiz, qadriyatlar turlari va ularning ierarxiyasini ko’rib chiqamiz, qiymatlar tizimi inson hayoti davomida o’zgarishi mumkinmi yoki yo’qligini aniqlaymiz.

Qadriyatlar iyerarxiyasi

Qiymat iyerarxiyasi nima? Bu ko’plab insoniy qadriyatlarni muhimroq va ahamiyatsiz bo’linishni anglatadi.

Qoida tariqasida, eng past qiymatlarga odamlarning aksariyat qismiga xos bo’lgan, ya’ni o’rtacha deb atash mumkin bo’lgan qiymatlar kiradi. Bunday qadriyatlar insonning shaxsini o’zgartirish jarayonida tez-tez o’zgarib turishi mumkin, asosiy ahamiyatga ega emas va ba’zi hollarda shaxsiy ziddiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, ushbu turni pul yutish, behuda harakat, xudbinlik, ochko’zlik va boshqalarga kiritish mumkin.

Vtoroy tip tsennostey inogda nazyvayut vechnymi. Kak pravilo, eto tsennosti blagorodnye, osnovnye i их imeute lichnosti s vysokim duxovnym razvitiem. Blagodarya takim tsennostyam lichnost razvivaeta, sovershenstvuetsya. Dlya nekotoryx lyudey take tsennosti neudobny i uni soznatelno ot nix otazyazuyut. «Vechnye» tsennosti – eto tsennosti lyudey tselostnyx, s silnym i volevym xarakterom, blagorodnyx, s printsipi. Krasota, blagorstvo, samopojertvovanie – eto vechnye tsennosti.

Keling, misol keltiraylik. Aytaylik, inson tibbiyotni faoliyat sohasi sifatida tanlagan. Agar u Xudo tomonidan aytilganidek, shifokor bo’lsa, u odamlarni qutqarish uchun samimiy istagi tufayli insonga bo’lgan muhabbat tufayli o’z vaqtini va kuchini kasbiga bag’ishlaydi. Bu uning abadiy qadriyatlarga ega ekanligini anglatadi, u bu dunyodagi rolini aniq tushunadi. Ammo agar u faqat ish haqi olish uchun shifokor bo’lib ishlasa, unda uning qadriyatlari pastroq deb aytishimiz mumkin.

 Qadriyatlarning zamonaviy tipologiyasi

Qadriyatlar bir necha turlari mavjud.

• Terminal. Bunday maqsadlar yakuniy hisoblanadi. Misol tariqasida: insoniyat taraqqiyotiga, shaxsiy baxtga yoki oilangiz baxtiga, har qanday narsadan mustaqillikka rivojlanishning asosiy hissasi.
• Instrumental. Bunday maqsadlar ma’lum moddiy ne’matlar va hatto pulning o’zi bo’lishi mumkin. Bir tomondan, ular o’zlari hech narsani anglatmaydi. Ammo ularning yordami bilan siz ma’lum maqsadlarga erishishingiz mumkin. Masalan, ko’plab imkoniyatlarni qo’lga kiritish, tinchlik va ishonchni topish, farzand ko’rish va h.k.

Qadriyatlarning yana bir tasnifi mavjud:

• Nazariy – asos: insonning qiziqishi, hayot mazmunini izlashi.
• Iqtisodiy – moliyaviy mustaqillikka erishish.
• Estetik – go’zallik tushunchasiga, san’atni bilishga qaratilgan.
• Ijtimoiy – jamiyatning boshqa a’zolari bilan munosabatlarni o’rnatish, sevgi, do’stlik, ishonch va boshqalar.
• Siyosiy – bunday qadriyatlarga ega bo’lgan shaxs siyosiy martaba uchun harakat qiladi.
• Diniy qadriyatlar – ilohiy ta’minotga ishonish.

Bundan tashqari, maqsadlarni guruh va shaxsiy maqsadlarga bo’lish mumkin. Guruh – umumiy maqsad bilan birlashtirilgan ko’plab odamlarga xosdir. Shaxsiy – shaxsning shaxsiy farovonligiga qaratilgan.

Har bir inson uchun o’z qadriyatlarini sinchiklab o’rganish, ulardagi ustuvor yo’nalishlarni ajratib ko’rsatish va agar kerak bo’lsa, ustuvor yo’nalishlarni o’zgartirish muhimdir. Agar siz qadriyatlar tizimini to’g’ri qurgan bo’lsangiz, unda o’zingizning hayotingizni amalda 180 darajaga o’zgartirib, uni to’g’ri yo’nalishga yo’naltirish, muayyan muammolarni hal qilish mumkin.

Qadriyatlar qanday o’zgaradi

Aksiologiya o’rganadigan va tuzatadigan barcha jihatlarga qaramay, oxir-oqibat har bir inson o’zi uchun ma’lum bir qadriyatlar tizimini yaratishi mumkin. Buning uchun faqat atrofdagi voqelikdan xabardor va tashqi omillarga mos ravishda yashaydigan odam bo’lish kifoya.

Ammo atrof-muhit, yosh va boshqa omillar ta’siri natijasida qadriyatlar tizimidagi o’zgarish kabi bir hodisa ham mavjud. Afzalliklar o’zgarishi mumkin, nimadir orqa fonda yo’qoladi va nimadir ahamiyatliroq bo’ladi.

Agar siz qadriyatlarni ataylab o’zgartirishni xohlasangiz, unda buni qilish oson emasligiga tayyor bo’ling. O’zingizga ko’p yillar davomida muhim deb bilgan narsangiz aslida juda oz ahamiyatga ega ekanligini isbotlash juda qiyin bo’ladi va aksincha.

Ba’zi qiymatlarni o’zgartirish ancha osonroq. Xususan, agar sizning pirovard maqsadingiz mustaqillik bo’lsa va buning uchun pul kerak deb hisoblasangiz, unda buni qayta ko’rib chiqishingiz mumkin. Agar siz o’ylashni boshlasangiz, mustaqil bo’lishning boshqa usullari mavjudligini ko’rasiz. Shunday qilib, sizning qiymat tizimingiz o’zgaradi.

Qanday bo’lmasin, sizning qadriyatlar tizimingizda doimiy ishlash mantiqan. Oxir oqibat, bu turli sohalarda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Bu qiymatlar tizimidan boshlash va global maqsadlarni belgilashga arziydi. Agar siz maqsadlarni belgilashda qiynalayotgan bo’lsangiz, biz sizga shu nomdagi kursni tavsiya etamiz. 

Manba:blog.wikium.ru