Inson sotsializatsiyasi agentlari va ularning vazifalari
Ijtimoiylashuv agentlari nima degan savolga javob berishdan oldin, sotsializatsiya tushunchasini o’zi anglab etish kerak.
Ushbu tushunchaning kelib chiqishi Ogyust Kontning asarlaridan kelib chiqadi, garchi bu so’zning o’zi undan oldin ishlatilgan bo’lsa ham. Ammo bu atamani chinakam ilmiy tushuntirishni Komte bergan. Sotsiologiyaning ilmiy sohasi sifatida asoschisi sifatida u insonning shaxs sifatida shakllanishining protsessual mohiyatini ijtimoiy makonda faoliyat ko’rsatadigan barcha shakllanishlarni hisobga olgan holda tushuntirdi.
Ijtimoiylashuv ikkita asosiy jarayonni o’z ichiga oladi:
- inson tomonidan ijtimoiy tajribani to’plash;
- ijtimoiy aloqalar tizimini takror ishlab chiqarish.
Ijtimoiylashuv agentlari nima?
Shaxsni shakllantirishda u bilan bevosita aloqada bo’lgan odamlar – sotsializatsiya agentlari katta rol o’ynaydi. Inson hayotining turli bosqichlarida ularning tarkibi o’ziga xos va ko’plab omillarga bog’liq.
Jismoniy nuqtai nazardan, sotsializatsiya agentlari – bu insoniyat jamiyatining qadriyatlarini (yoki muvozanatlarini) o’zlashtirish jarayonining mohiyati va mazmunini belgilaydigan aniq odamlar, tashkilotlar, muassasalar va atrof-muhit.
Shuni ta’kidlash kerakki, agentlar jismoniy xususiyatlarga ega bo’lmagan narsalar – qonunlar, me’yorlar, an’analar, ya’ni ijtimoiylashuv ob’ektlarining o’zi bo’lishi mumkin.
Ijtimoiylashuv institutlari
Qoida tariqasida, sotsializatsiya agentlari va institutlari hamda uning omillari birgalikda ishlaydi va u yoki bu muassasa har doim ham agent emas. Ijtimoiylashuv instituti – bu insonning shaxs sifatida shakllanishi sodir bo’ladigan vaqt va makonning ancha barqaror, uzoq muddatli shakllanishlar tizimidir. Jamiyatning aksariyat turlariga xos bo’lgan asosiy institutlar: ta’lim muassasalari, ijtimoiy ta’minot, ona va bolani himoya qilish, fuqarolik va boshqalar.
Ijtimoiylashuv bosqichlari
Ijtimoiylashuv hodisasi shundan iboratki, jarayon davomida ikkita asosiy bosqich ajratiladi:
- Asosiy bosqichda odam odatda ijtimoiy hayotning asosiy tamoyillari va me’yorlarini o’rganadi, ijtimoiy o’zaro munosabatlarning eng oddiy ko’nikmalarini egallaydi. Eng muhim rolni ijtimoiylashuv agentlari, masalan, ota-onalar, bolalar bog’chasi xodimlari va tarbiyachilari, maktab, o’qituvchilar va murabbiylar, atrofdagi odamlar o’ynaydi.
- Ikkilamchi sotsializatsiya bosqichida assimilyatsiya qilingan qadriyatlar va me’yorlar mazmunining murakkabligi, ijtimoiy identifikatsiya va ijtimoiy moslashuv mexanizmining kiritilishi bilan tavsiflangan jarayonning yanada rivojlanishi sodir bo’ladi. Bu jarayon ko’proq shaxsiyatning shakllanishi, insonning ijtimoiy ahamiyatga ega xususiyatlarini egallashi bilan bog’liq. Bu erda shaxsni ijtimoiylashtirishning o’quv va mehnat jamoalari, manfaatlar, qadriyatlar va boshqa omillar birlashmasi asosida shakllanadigan ijtimoiy muhit kabi omillari birinchi o’ringa chiqadi.
Bosqichlar o’rtasida ham sezilarli farq bor: birinchi bosqichda sotsializatsiya asosan shaxslararo aloqalar va institutsional shakllarda sodir bo’ladi, ikkinchidan, institutsional bo’lmagan omillarning ta’siri kuchayadi.
Manba: blog.wikium.ru
