Shaxsni shakllantirish usullari

Shaxsiyat – bu jamiyatda etarlicha rol o’ynashi, o’ziga va jamiyatga foyda keltirishi va o’z xatti-harakatlari uchun javobgar bo’lishga qodir bo’lgan shaxsni aniqlaydigan ong tashuvchisi ongining elementlari (funktsiyalari) to’plamidir. Shaxsning shakllanishi dunyoga kelganidan boshlab (ehtimol, tafakkurni to’liq anglashdan oldin ham), bolalik va o’spirinlik davrida, dunyo, uning idrok etilishi bilan asosiy tanishuv mavjud bo’lganda eng katta faoliyatga etib boradi va hayot davomida deyarli uzluksiz davom etadi. Shaxs muloqotda tajriba orttiradi, dunyodagi rolini qabul qiladi, moslashish va moslashish bo’yicha saboq oladi, o’ziga xosligini anglaydi, bu qoida tariqasida u ba’zi bosqichlarda ta’kidlashga va namoyon etishga harakat qiladi, keyinchalik jamiyat rivojiga o’z hissasini qo’shadi .

Bolalar juda yosh bo’lib, qarindoshlarining, asosan, dominant oila a’zolarining xatti-harakatlarini nusxalashadi. Keyinchalik, ular allaqachon o’zlarining shaxsiy izolyatsiyasini bilishadi, bu hatto bolalik yoshidagi inqirozda o’zini namoyon qilishi mumkin. Ba’zida asossiz injiqlik deb hisoblanadigan narsa tabiiy rivojlanish va dunyoqarash va fikrlash o’zgarishiga o’tish uchun hissiyotlardan boshqa narsa emas. Keyinchalik, bola o’zgarishlarga moslashishni rivojlantiradi, ularni osonroq qabul qiladi. Bolalar ta’lim muassasalarida va maktabda intizomni shu tarzda o’rganadilar. Ular o’sib ulg’aygan sari ijtimoiylashuv ro’y beradi, bunda tengdoshlarni qabul qilish, etakchilar va izdoshlarning ijtimoiy rollarini baholash va etakchilikka bo’lgan istak juda muhimdir. O’smirlik davrida inson yanada keskinroq ijtimoiy ahamiyatni his qila boshlaydi, o’zining birinchi “ko’tarilish” va “tushkunliklarini” boshdan kechiradi.

Shaxs shakllanishining asosiy bosqichlari shakllanish bosqichlari to’g’risida aniq shakllangan qarashlarga rioya qilgan va uning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan zamonaviy manbalarda tasvirlangan.

Ushbu bosqichlarni qisqacha quyidagi pozitsiyalar bilan belgilash mumkin:

• moslashish (ijtimoiy sharoitga moslashish ko’nikmalarini shakllantirish davri);
• individualizatsiya (o’zini o’zi identifikatsiya qilish va shaxsiy xususiyatlarning namoyon bo’lish istagi);
• ijobiy natija beradigan integratsiya (ijtimoiy intilishlarni saqlab qolish shakli, jamiyat bilan o’zaro munosabatlar);
• parchalanish (jamiyat tomonidan rad etish yoki rad etish shakli, aloqadan maksimal darajada chekinish), rivojlanish jarayonini to’xtatish yoki to’xtatish;
• tanazzul (teskari rivojlanish jarayoni, bu jarayonda sub’ekt faoliyat va fikrlashning adekvatligi uchun allaqachon olingan ko’nikmalarni yo’qotadi).

Shaxsni shakllantirishning bir qator omillari ilmiy jihatdan ta’kidlangan:

• ichki – temperament, irodaviy fazilatlar va motivatsiya;
• tashqi – sub’ektning muhiti (oilaviy va pedagogik ta’sir va yashash sharoitlari);
• ijtimoiy – yangi ko’nikmalar va bilimlar;
• biologik – irsiy va tug’ma xususiyatlar.

Shaxsning shakllanishiga ijtimoiy agentlarning ta’siri

Bolaning shaxsiyatining shakllanishiga jamiyatdagi rollarning o’zgarishini belgilaydigan ijtimoiy agentlar sezilarli ta’sir ko’rsatadi:

• boshlang’ich tashkilot agentlari – ota-onalar, qarindoshlar, do’stlar, murabbiylar;
• ikkinchi darajali agentlar – o’quv, ta’lim, mehnat jarayonlari, xizmat rahbarlari.

Shaxsni rivojlantirish jarayonida rollarning ahamiyati turlicha bo’lishi mumkin.

Shaxsni shakllantirishning asosiy jihati ota-onalar tomonidan belgilanadi. Ularning obrazi, oiladagi xulq-atvor modeli va oiladan tashqaridagi muloqot o’sib borayotgan bolaning tashqi dunyo bilan munosabatlariga, uning muloqot doirasini tanlashiga va ijtimoiy funktsiyalariga o’chmas taassurot va ta’sir qoldiradi. O’zini identifikatsiyalash holatida odam ma’lum darajada ota-onadan ajralib turishiga qaramay, ular bilan muloqot qilish tajribasi va ularni tarbiyalash usullari butun hayoti davomida insonning ong ostiga iz qoldiradi.

Shu munosabat bilan, bolaning ongida ota-onaning ijobiy obrazi juda muhimdir, bu insonning aqliy faoliyati va uning moslashuvchan funktsiyalari sog’lig’ining asosini tashkil etadi. Shu bilan birga, nafaqat tajovuzkorlik va begonalashishda, balki haddan tashqari nazorat qilishda, talabchanlikda va yaqinlardan mahkum etishda namoyon bo’ladigan salbiy obraz inson psixikasi uchun halokatli bo’lib, hayot davomida allaqachon shakllangan shaxsni tushunarsiz azob, asabiylik bilan ta’qib qilishi mumkin. va boshqa zaharli hayot, salbiy omillar.

Chaqaloqlik, bolalik, maktabgacha, maktab, o’spirinlik va o’spirinlik bosqichlarini shaxsiyatini shakllantirishdagi asosiy ahamiyatiga baho berib, inson tajriba to’plashni davom ettiradi va shuning uchun o’zini shakllantirish uchun butun hayoti davomida o’zgaradi. Shu bilan birga, asosiy narsaga e’tiborni qaratish, shovqinlarni bartaraf etish, asosli qarorlar qabul qilish, qolip va stereotiplardan uzoqlashishni o’rganish muhimdir.

Manba: Blog.wikium.ru