Axloq nima va u nima uchun odamlarga kerak?

Axloq so’zi eshitilgandek tuyuladi, ammo hamma ham darhol javob bera olmaydi: bu nima? Shunga qaramay, har bir o’qimishli odam axloq kabi inson munosabatlarining tarkibiy qismi mavjudligi jamiyat ravnaqi garovi ekanligini tushunadi va ta’kidlay oladi. Keling, ushbu kontseptsiyani shakllantirishga harakat qilaylik, shuningdek, axloq nima uchun kerakligini tushunib olaylik.

Jamiyatda xulq-atvorning ma’lum qoidalari, yaxshilik va yomonlik chegaralarini anglash shakllangan. Ushbu qoidalarga rioya qilish jamiyat a’zolari uchun zarur emas, ammo shaxsning ushbu jamiyatga muvaffaqiyatli qo’shilishi uchun ushbu qoidalarga amal qilish kerak bo’ladi. Evropalikning axloqi, ehtimol musulmon davlatlari vakili axloqiga zid bo’lishi mumkin.

Axloqiy me’yorlar

Axloqning qonunchilik normalari mustahkamlanmagan, chunki jamiyatning aqli raso a’zosi uchun ularga rioya qilish tabiiydir. Jamiyat axloqiy me’yorlarga rioya qilmaslikni qoralaydi. Har qanday jamiyat shaxsiy yo’naltiruvchi nuqta bo’lgan yaxshilik, yomonlik, adolat to’g’risida barqaror g’oyalarga ega.

Vaziyatlar harakatlarning axloqiy tarkibiy qismini belgilaydi. Shunday qilib, quvnoq kulish odatiy, zararli kulgi yomon. Boshqa odamga zarar etkazish yomon, ammo oilangizni himoya qilish, hatto zarar etkazish bilan ham normaldir. Har bir inson uyda ovqat pishiradi – bu oddiy hayot, ammo muhtojlarga ovqat tayyorlash juda axloqiy ishdir.

Axloq normalari qonuniy me’yorlardan ancha oldin paydo bo’lgan. Ibtidoiy jamiyat ularning ta’siri ostida shakllandi. Axloqiy me’yorlar ushbu jamiyatni tashkil etishga, bilimlarni to’plashga va yanada rivojlanishiga hissa qo’shdi. Dastlabki qonunlar qat’iyroq, o’ziga xos, mantiqiy shaklda kiyingan xulq-atvor me’yorlari va qoidalariga asoslangan edi.

Axloq qanday shakllanadi?

Har qanday jamiyatda yaxshilik va yomonlik tushunchalari odatiy hisoblanadi. Ular tarixiy sharoitlar ta’siri ostida shakllanadi. Ushbu tushunchalar asosida aynan shu jamiyatga xos axloq shakllanadi. Avloddan avlodga o’tib kelayotgan urf-odatlar, urf-odatlar axloqqa ham ta’sir qiladi. Ammo bir etnik guruh uchun ma’qul bo’lgan narsa boshqalarni hayratga solishi va hatto boshqasini inkor etishi mumkin.

Agar odamlarga axloq nima uchun kerakligi haqida qisqacha to’xtaladigan bo’lsak, demak, uning rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining belgisi hisoblanadi. Diniy va irqiy asoslarda qullik, qon to’kish o’tmishdagi ma’rifatli insoniyat uchun odatiy hol edi. Bugun biz ushbu me’yorlar qanchalik axloqsiz bo’lganligini tushunamiz.

Turli etnik guruhlarning ijtimoiy evolyutsiyasi jarayonini o’rganib, olimlar xulq-atvor me’yorlarini shakllantirish va ularga rioya qilish, bu etnik guruhning davomi va uning saqlanishini kafolatlashga imkon beradi degan xulosaga kelishdi. O’zining ijtimoiy guruhi oldida mas’uliyatni his qilgan holda, shaxs ushbu guruhda qabul qilingan axloq normalarini bajarishga majbur.

Zamonaviy jamiyat axloqi

Bizning vaqtimizda ular shaxsning erkinligini, uning dinini, o’zini rivojlantirish, o’zini rivojlantirish, o’zini o’zi anglash, ta’lim olish va munosib turmush darajasi huquqini qadrlashadi. Bir necha asrlar ilgari bu me’yorlar vahshiy tuyulgan bo’lar edi. Din kamtarlikni buyurar edi, ortiqcha narsalar gunoh deb hisoblanardi. Moddiy farovonlikka erishishga intilish – bu Er osti dunyosiga olib boradigan yo’l.

Zamonaviy axloq umumiy farovonlikka intilishni talab qiladi. Shaxsiy muvaffaqiyat bu farovonlikni shakllantiradi. O’rta asrlarning ibtidoiy axloqiy me’yorlari baxt inson gunohlari botqog’iga botgan asosiy instinkt emas, balki jamiyat evolyutsiyasining maqsadi ekanligini umuman ta’minlamagan. Hozirgi vaqtda odamdan, masalan, shaxsiy hayot sohasida bir qator taqiqlar olib tashlanmoqda. Shu bilan birga, jinsiy hayotdagi taqiq va cheklovlardan ozod bo’lish jamiyatning shafqatsizlik, shovinizm, tajovuzkorlik va o’z xohish-irodasini xiyonat qilishdan bosh tortishini bekor qilmaydi.

Shaxs o’zini o’zi anglash jarayonida boshqalarning huquqlarini buzmasligi kerak, lekin shu bilan birga u baxtga erishish huquqiga ega ekanligiga amin bo’lishi kerak. Bugungi kunda, O’rta asrlarda bo’lgani kabi, jamiyatning har bir a’zosi farovonligi uchun harakat qilish taqiqlangan emas.

Inson va jamiyatga axloq kerak

Insonning ma’lum bir jamiyatda qanchalik uyg’un tarzda mavjud bo’lishi axloqni aniq belgilaydi. U hech qanday tarzda universal emas, balki u yoki bu etnik guruhning tarixiy faktlari, an’anaviy qadriyatlari ta’siri ostida shakllanadi. Vaqt o’tishi bilan axloq tushunchalari bir-biriga qarama-qarshi bo’lib qolmoqda. O’rta asrlarda ular bizning zamondoshlarimizning boylikka bo’lgan intilishini qoralaydilar. Bugungi kunda jamiyatda boy odamlar qanchalik ko’p bo’lsa, u shunchalik farovon bo’ladi, deb ishoniladi. Axloq yaxshi va yomon, yomon va yaxshi ishlar uchun ramkani belgilab, munosabatlarning sifatini belgilaydi. Umuman olganda, bizning “ego” hayotimiz, atrofimizda sodir bo’layotgan voqealarga va dunyoga bo’lgan munosabatimizni belgilaydigan printsiplardan iborat.

Zamonaviy jamiyat axloqi har birimizdan doimo rivojlanishni, o’zimizni takomillashtirishni, o’zimizni va hayotdagi o’rnimizni qidirishni talab qiladi. O’zimizga xos xususiyatni anglab etib, o’zimiz va dunyo bilan uyg’unlikni his qilishimiz uchun faqat biz o’zimiz bora olamiz. Va agar o’zingizni tushunish qiyin bo’lsa va o’zingizni jamiyatda qulay his qilish va uning to’laqonli qismi bo’lish uchun his-tuyg’ularingizni va his-tuyg’ularingizni qanday boshqarishni tushunsangiz.

Manba: blog.wikium.ru