Inson tafakkuri: ta’rifi, xususiyatlari va turlari

Fikrlash – bu voqelikning barcha qirralarini ongli anglash, dunyo hodisalari haqidagi hukmlar, mantiqiy aloqalarni izlash va mavhum tasvirlash mahorati. Ushbu maqolada biz sizga tafakkur nima, uning qanday xususiyatlari, insonning aqliy faoliyatining qanday usullari borligi haqida batafsil ma’lumot beramiz.

Belgilar xususiyatlari

Aytish kerakki, bizning dunyo va uning hodisalari haqidagi tasavvurimiz bizda mavjud bo’lgan bilimlar hajmi orqali aniqlanadi. Turli xil narsalar va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash jarayoni, deyish mumkin, aynan tafakkur deb ataladi.

Fikrlash jarayonining maqsadlari yangi ob’ektlar va hodisalarning aloqalarini va xususiyatlarini tahlil qilish va aniqlash, muammolarga echim topish va yangi fikrlarni shakllantirishdir. Shunday qilib, bilim va mulohaza yuritish insonni fikrlashga undaydi.

Agar fikrlash xususiyatini oladigan bo’lsak, unda u sabab-oqibat munosabatlari bilan belgilanadi. Bu bizning xotiramiz bilan ham bog’liq. Axir uning yordami bilan biz ma’lumotlarning hajmlarini tahlil qila olamiz va aqliy faoliyat natijasida yangi narsalarni yaratamiz. Bu odamlarning yangi narsalarni o’rganishning asosiy qobiliyati bo’lgan fikrlashning sababiy turi. Biroq, shuni ham ta’kidlash kerakki, biz ko’pincha naqshlarda o’ylaymiz. Ammo atrofdagi haqiqatni samarali o’rganish uchun boshqa fikrlash turlari mavjud.

Fikrlash ishi

Fikrlashning asosiy vazifasi murakkab haqiqatni o’rganish va uning o’zaro bog’liqligini tushunishdir. Bunda biz ma’lumot bilan ishlash uchun quyidagi usullardan foydalanamiz:

•  tahlil;
•  sintez;
•  mavhumlik;
•  taqqoslash;
•  tasniflash;
•  umumlashtirish.

Fikrlashning har qanday jarayoni yangi ma’lumotlarni o’zlashtirishga yordam beradi. Bunda biz fikrlashning uchta shaklidan, ya’ni kontseptsiya, xulosa va hukmdan foydalanamiz.

Fikrlash jarayoni o’zi, u nimani nazarda tutadi va u o’zini qanday namoyon qiladi, hali ham falsafa va psixologiyada o’rganiladi. Shu bilan birga, yondashuvlar boshqacha. Fikrlash mohiyatini tushunish bor, ammo ba’zi savollarga javoblar hali ham mavjud emas.

Fikrlash rivojlanishning bir necha bosqichlariga ega:

• Mavzu-haqiqiy fikrlash – ob’ektni bevosita anglash.
• Vizual-majoziy – ongda tasvirlarni yaratish qobiliyati.
• Abstrakt yoki og’zaki-mantiqiy fikrlash – ongda mantiqiy operatsiyalarni bajarish.

Fikrlash tezligi

Aytish kerakki, biz atrofimizdagi dunyoni ikki xil fikrlash – tez va sekin fikrlash orqali idrok etamiz. Tezkor evristik fikrlash ongsiz ravishda qaror qabul qilishdir. Bu hayotiy tajriba va instinktlar tufayli sodir bo’ladi. Tez fikrlash avtomatik ravishda ishlaydi. Biroq, bu fikrlash har doim ham to’g’ri kelavermaydi. Axir, his-tuyg’ular, stereotiplar va xolislik bu erda qaror qabul qilish jarayoniga xalaqit beradi.

Bundan tashqari, barcha odamlar sekin yoki ratsional fikrlashga ega. Bu dangasa deb hisoblanadi va alohida e’tibor va harakatga muhtoj. Bunday holda, ma’lumotlar tahlil qilinadi. Har qanday vaziyatni ham tez, ham sekin fikrlash bilan baholash mumkin, barchasi ratsionallikka bog’liq.

Mantiq va tahlil

Aytish kerakki, mantiqning asosiy funktsiyasi tufayli biz dunyoning ma’lum bir rasmiga kuzatishlarni to’plashimiz mumkin. Mantiqning asosiy funktsiyalari orasida quyidagilar mavjud:

• chegirma;
• induksiya;
• o’g’irlash;
• birlashma.

Analitik fikrlash insonning juda muhim mahoratidir. Har qanday fikrlash tanqidiy yoki muhim emas bo’lishi mumkin. Tanqidiy bo’lmagan fikrlash bilan odam axborot manbalarining ishonchliligini tahlil qilmaydi. Ushbu ko’nikma hozirda mo’l-ko’l bo’lgan ishonchsiz ma’lumotlarning ta’siriga tushmaslik uchun ishlab chiqilishi kerak. Tanqidiy fikrlash qobiliyati quyidagilarga imkon beradi:

• tezda o’rganing;
• to’g’ri ma’lumotni tanlab oling;
• o’z pozitsiyangizga mantiqiy tushuntirish bering;
• boshqalarni tushunish;
• his-tuyg’ularingizni boshqaring;
• vaziyat haqida umumiy tushuncha hosil qiling.

Tanqidiy bo’lish uchun siz quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishingiz kerak:

• shubha;
• xolislik;
• tarafkashlik;
• rivojlangan mantiq.

Aytish kerakki, har qanday tanqidiy tafakkurga rioya qilish kerak bo’lgan o’nga yaqin qoidalar mavjud: ma’lumotlar haqida mulohaza yuriting, aqliy kuchingizni saqlang, kuting, cheklovlaringizni tushuning, o’rnini to’ldirib bo’lmaydigan xarajatlarni eslang, strategiyani baholang, o’rtacha qoidalarni eslang, izlang. ma’lumotni rad etish va qadriyatlaringizni bilish. Tanqidiy fikrlash mahorati fikrlaringizni aniq ifoda etishga va klip fikrlash qurboniga aylanmaslikka imkon beradi.

Ilmiy fikrlash

Inson qanday tafakkurga ega ekanligi to’g’risida bahslashganda, atrofdagi dunyoni o’rganish usullaridan biri sifatida ilmiy fikrlashni ajratib ko’rsatish kerak. Bunday fikrlashda ma’lumotni topish va tekshirish uchun aniq va qat’iy algoritm mavjud. Bunday fikrlash uchun shaxsiy manfaatdorlikni minimallashtirish va tahlilning har xil shakllaridan foydalanish hal qiluvchi omil hisoblanadi.

Ijodiy fikrlash

Bu yangi g’oyalar va kashfiyotlarni yaratadi. Bunday holda, miya normal faoliyatidan farqli o’laroq, miya ikkala yarim sharni ham faollashtiradi. Yangi g’oyalar eskisi va yangisi ijodiy aralashmasidir, deb ishoniladi. Ushbu kontseptual fikrlash o’tmishdagi ko’plab buyuk insonlar tomonidan ishlatilgan, masalan, Nyuton, Motsart, Pikasso. Ularning barchasi ko’pincha odatiy doiradan tashqariga chiqdilar va umumiy qoidalarni buzdilar.

Tizimli fikrlash

Tizimli fikrlash ob’ektlar va hodisalar o’rtasidagi munosabatni his qilish, shuningdek hodisalarning o’zaro bog’liqligini aniqlashga imkon beradi. Bunday fikrlash odatda muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi. Bunda muammoning sababi tushuniladi. Tizimli fikrlash yondashuvi chiziqli emas. Bu sizga eng kichik munosabatlarni ko’rish imkonini beradi, shuning uchun u ishonchli hisoblanadi.

Strategik va taktik fikrlash

Strategik fikrlash – bu sizning maqsadlaringizga erishishda yordam beradigan ko’nikma. Agar bir vaqtning o’zida sizda maxsus texnika bo’lsa, demak sizda strategik fikrlash mavjud. Ushbu turdagi fikrlashning o’ziga xos xususiyati nimada? Strategiya va taktika o’zaro bog’liq, chunki taktika strategiyaning bir qismidir. Boshqacha qilib aytganda, uzoq muddatli strategik maqsadni amalga oshirish uchun shaffof va strategik maqsadlarni amalga oshirishga olib keladigan aniq taktik harakatlarni amalga oshirish kerak.

Strategiya ko’pincha san’atdir, chunki u har doim bir nechta stsenariylarni hisobga oladi. Shuning uchun strategik fikrlash – bu voqea natijalarining katta varianti bilan o’z fikr va g’oyalaringizni amalga oshirish qobiliyatidir. Strategiya yanada samarali harakat qilish qobiliyatini targ’ib qiladi, shuningdek, xotirani va diqqatni jamlashni rivojlantiradi.

Manba: blog.wikium.ru