Miya bizni qanday aldaydi?
Nobel mukofoti sovrindori Daniel Kahneman miyamiz bizni qanday aldashini o‘rgandi. Va u bu biz o’ylagandan ham tez-tez sodir bo’lishini isbotladi. Kahneman o’z tadqiqotlari natijalariga asoslanib, “Sekin o’ylash. Tez qaror qabul qiling “, biz ushbu maqolada sizni tanishtirmoqchi bo’lgan asosiy fikrlar.
Bizning xatolarimiz sabablari
Idrok etishda xatolarga yo’l qo’yish inson tabiatidir. Ushbu xatolarning sabablarini tushuntirish uchun Kahneman fikrlashning ikkita usulini tavsiflab, ularni 1-tizim va 2-tizim deb atadi. Agar 1-tizim tezkor javob topa olmasa, u holda 2-tizim yordamga keladi va savollarni batafsilroq qayta ishlaydi. 1-tizim qarorlari 2-tizim tomonidan tasdiqlangandan keyingina amalda bo’ladi va o’zgarishsiz qoladi.
Bizning miyamiz bu usul yordamida energiyani tejashga harakat qiladi. Ammo miyaning bizga yolg’on gapirishiga olib keladigan fikrlash fokuslari ham bor. Evristika – bu Kahneman qaror qabul qilishni soddalashtiradigan aqlli fikrlash usuli deb ataydi. Yangi paydo bo’lgan kognitiv fokuslar xatolarga olib kelishi mumkin.
Nima uchun noto’g’ri qarorlar paydo bo’ladi?
Xatolar paydo bo’lishining 5 sababini ko’rib chiqaylik:
- Haqiqat illyuziyasi
Biz uchun muhim bo’lib tuyuladigan narsa, biz osongina eslay oladigan muammodir. Va, aksincha, biz uchun notanish bo’lgan narsa noto’g’ri ko’rinadi. Misol tariqasida: biz ma’lum bir masala haqida ko’p marta eshitganmiz yoki o’ylaganmiz, shuning uchun OAV taqdim etayotgan ushbu mavzudagi yangiliklarga ishonish biz uchun juda oson. Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalari umumiy qiziqish mavzulariga ustunlik beradi. Shuning uchun odamlar, qanday yangilik bo’lishidan qat’i nazar, keng tarqalgan mavzulardagi yangiliklarga osongina ishonishadi.
- Axborotning mavjudligi
Biz tez va oson hazm bo’ladigan ma’lumotlarga ishonamiz. Agar kayfiyatimiz yaxshi bo’lsa, hushyorligimiz pasayadi. Bu amigdala va qadimgi instinktlarning ishi bilan bog’liq. Amigdala – bu xavfning oldini olishga yordam beradigan miya qismi. Xavfsiz vaziyatda miyaga signal yuboriladi, buning natijasida umumiy kayfiyat yaxshilanadi va ehtiyotkorlik hissi yo’qoladi. Misol uchun, siz bir oy ichida ikkita samolyot halokati sodir bo’lganini eshitdingiz va siz samolyotda uchishdan bosh tortdingiz va poezdlarni afzal ko’rdingiz. Ammo siz ikkinchi holatda ham xavf borligini hisobga olmadingiz. Shunday qilib, sizning qaroringizga ma’lumotlarning mavjudligi ta’sir ko’rsatdi.
- Biz ko’rgan narsamizga ishonamiz
1-tizim sabab-oqibat munosabatlaridan foydalanadi. Biz izchil hikoyalarni qayta yaratishga harakat qilamiz, garchi aslida hamma narsa boshqacha sodir bo’ladi. Tizim 2 etishmayotgan faktlarni taqdim etib, yordamga keladi. Shuning uchun biz uchun mashhur kishilarning yutuq va muvaffaqiyatlariga ishonish oson va biz barcha xavf va aloqalarni, xato va muvaffaqiyatsizliklarni hisobga olmaymiz. Shunga o’xshash sabablar tasodifiy hodisalarni tabiiy deb qabul qilishimizga asos beradi. Shunday qilib, masalan, sportchi halqaga 5-6 marta uradi va shundan keyin uning qo’li engil va muvaffaqiyatli o’yinchi bo’ladi degan tuyg’u paydo bo’ladi. Ayni paytda, xitlar oddiy baxtsiz hodisa bo’lishi mumkin edi. Bunday illyuziyalar keng tarqalgan.
So’zni o’zgartirgandan so’ng, biz yechimni o’zgartirishimiz mumkin va bu ramka deyiladi. Masalan, “kasallikdan o’lim darajasi 20%” va “kasallikning omon qolish darajasi 80%” iboralari bir xil ma’noga ega, ammo biz birinchisini ko’proq tashvish bilan qabul qilamiz.
- Boshlash effekti
Bizni ta’sir qilishimiz va o’zimiz haqida o’ylamasligimizni ko’rsatadigan boshlang’ich effekt mavjud. Biz eshitgan g’oyalar bizning fikrlarimizga ta’sir qiladi va ular bizning harakatlarimizga ham ta’sir qilishi mumkin. Misol uchun, agar siz “meva” so’zini talaffuz qilsangiz va odamdan “l” bilan boshlangan 5 harfdan iborat so’zni nomlashni so’rasangiz, u birinchi navbatda “meva” toifasidan tanlaydi.
- Snap effekti
Ankraj effekti ikki holatda yuzaga kelishi mumkin. Birinchidan, biz aniq yechimni bilmaymiz, lekin javoblarni qanday sozlashni tushunamiz. Misol uchun, o’smir baland ovozda musiqa tinglaydi va bu ota-onasini bezovta qiladi. U uni tinchlantirishi mumkin, ammo bu muammoni hal qilmaydi, chunki musiqa hali ham ota-onalarni bezovta qiladi. Ikkinchidan, biz oldingi ma’lumotlarga tayanamiz. Misol uchun, agar siz Lev Tolstoy qaysi yilda vafot etganini bilmasangiz va sizdan vafot etganida uning yoshi 100 dan oshganmi yoki yo’qmi deb so’ralsa, u 100 emas, balki 50 yoshdan katta bo’lgan deb taxmin qilasiz.
Bu miya hiylalaridan qanday o’tish mumkin?
Fikrlash xatolarining sabablarini bilgan holda, ularning oldini olish va miyaning aldoviga tushmaslik osonroq. Avvalo, harakatlaringizni va ularning sabablarini kuzatib borishingiz kerak. Agar xatolik yuz bergan bo’lsa, sababini tushunishingiz kerak. Ehtimol, sabab noto’g’ri qaror qabul qilishga ta’sir qilgan hissiy reaktsiya edi?
O’rganish uchun hech qachon kech emasligini unutmang. Agar siz bilimlardan qanday foydalanishni bilsangiz, 1-tizim to’g’ri javoblarni eslab qoladi va 2-tizim yechimlarni izlashga kamroq kuch sarflaydi.
