YOSH DAVRLARI PSIXOLOGIYASI

Yosh davrlari psixologiyasi fanining mavzu baxsi turli yoshdagi odamlarning (bolalar,

o`quvchilar, kattalar, erkaklar, ayollarning (ontogenezda) tug`ilgandan umrining oxirigacha) psixik

rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi xamda o`zaro munosabati qonuniyatlarini urganishdan

iboratdir. Yosh davrlari psixologiyasi insonda turli psixik jarayonlar rivojlanishining o`ziga xos

xususiyatlarini,uning xar xil faoliyatini er va ayolning jinsiy tafovvutlarini, shuningdek inson

shaxsining tarkib topishini ilmiy jixatdan tadqiq qiladi.

Inson ruxiyatining rivojlanish davrlarini aniqlash uchun, shu soxadagi ma`lumotlarni tuplash

xam mazkur psixologiyaning mavzu baxsiga kiradi. Bolaning tug`ilishidan voyaga etgunicha xar

tomonlama rivojlanishi, jamiyatning teng xukukli a`zosi bulgunicha ulgayishi va shaxsining tarkib

topishi muammolarini bularning psixologik mexanizmlarini aniqlash va sharxlash yosh davrlari

psixologiyasi soxasining muxim jixatidir. Yosh davrlari psixologiyasi soxasi inson psixikasi faqat

miqdor jixatidan emas, balki sifat jixatdan xam rivojlanishi, takomillashib borishi va o`zgarishi

xakidagi metodologik koidaga amal qiladi.

Yosh davrlari psixologiyasi turli yoshdagi insonlarning psixik rivojlanishi, psixik

xususiyatlari va ularning o`ziga xos omillari me`zonlari xamda mexanizmlari xakidagi fandir.

Shuningdek u muayyan yoshdagi insonlarning o`ziga xos xususiyatlarini xam urganadi. Shuning

uchun ijtimoiy xayotda ta`lim-tarbiyada, gruxlar xamda jamoalarda ,ishlab chikarish va oilaviy

munosabatlarda yosh davrlari psixologiyasi aloxida urin to`tadi. Inson shaxsining tarkib topishi va

bilish jarayonlarining rivojlanish muammosini inson psixikasining rivojlanishi qonunlarini xisobga

olmay okilona xal qilib bumaydi. Shuning uchun xozir «inson omili» masalasi dolzarb mavzuga

aylandi. Yosh davrlari psixologiyasi- inson psixikasining rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari

xamda shu rivojlanishning boskichlari to`g`risidagi fandir.

Yosh davrlari psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi qonuniyatlari va turli

yosh davridagi odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, xolat va shart sharoitlarning o`zaro ta`siri

xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.

Yosh davrlari psixologiyasi ana shu vazifalarni xal qilish Bilan Amaliy maksadlarni ruyobga

chikaradi. Ta`lim tarbiya ishlarini takomillashtirishga yordam beradi. moddiy nematlar ishlab

chikarishning samaradorligini oshirishga, millatlararo munosabatlarni yaxshilashga, shaxslararo

muloqotni to`g`ri yo`naltirishga, jamoada ijobiy psixologik iklim yaratishga, uzok umr kurish sirlarini

ochishga, oilaviy munosabatlarni mutsaxkamlashga ajralishlarning oldini olishga xizmat qiladi.

Mazkur psixologiya fanining soxasi 19-asrning boshlarida vujudga kelgan lekin dastlabki ildizi

kadimgi Yunon madaniyatiga borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to`g`risida jaxon

psixologiyasi olamida turli karashlar va nazariyalar mavjud Ularning juda keng tarqalganlari

biogenetik (V.Shtern), sotsiogenetik (K.Levin) bixevoritsik (e.Torndayk) psixoanalitik (Z.Freyd)

nazariyalaridir. Shuningdek metodlarga asoslanib tadqiqotlar olib borgan olimlar xam juda kup.

Ilmiy psixologik adabiyotlar emperik ma`lumotlar yosh davri psixologiyasining mutsakil Fan sifatida Page 3

3

ajralib chiqishiga kator omillar va xolatlar sabab bo`lgan degan xulosaga keldik. quyida ana shularni

bayon kilamiz.

1.Barcha fanlar negiziga kirib borgan evolyutsiya goyasining (Ch.Darvin) inson psixikasining

rivojlanish jarayonida urganish zarurligi.

2.Umuminsoniy, umumpsixik qonuniyatlar turli yoshdagi odamlar xatti xarakatini psixik

xususiyatlarini va bolalarning o`sishiga biror bir faoliyatning ta`sirini aniqlash uchun etarli emasligini

e`tirof etish.

3.Yosh davrlari psixologiyasi insonning (tug`ilganidan umrining oxirigacha) kamolati uchun

metodologik va nazariy axamiyatga ega ekanligi tan olingani.

4.Turli yoshdagi odamlar (maktabgacha yoshdagi bolalar ,maktab o`quvchilari, urta va oliy

ukuv yurtlari ning talabalari, ishchilar, xodimlar kariyalar xar xil psixologik xususiyatlarga ega

ekanligi sababli tarbiya, ishlab chikarish ,ijtimoiy taminot muassasalari, etimxonalar, bolalar uyi,

koloniyalar maxsus maktablar, internatlar, psixonevrologik dispanserlar, kariyalar uylari,

shifoxonalar,va boshka Lar)ning xodimlarida extiyojlar ortib borayotgani .

5.Tibbiyot Fani va uning tarmoklari rivojlanishi psixiatriya, psixo-nevralogiya, psixogigiena,

neyroxirurgiya, sangigiena bolalar va kattalar patalogiyasi, genetika, oliy nerv faoliyati va xokozolar

buyicha kopleks tadqiqotlarning vujudga kelishi, psixologiya biologiya, meditsina, sotsiologiya

fanlarining xamkorligida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilishi.

6.Yuridika psixologiyasi va uning soxalari ijtimoiy xayotimizda sezilarli urin egalayotgani

xamda yoshlar urtasida qonunbuzarlikning ortib boayotgani (sud ishi psixologiyasi, kriminal

psixologiya, penitentsiar yoki axlok tuzatish mexnati psixologiyasi, voyaga etmagan qonunbuzarlar

muammosi va jinoyatning oldini olish masalasi).

7.Amaliy psixologiyaning ijtimoiy siyosiy tus olayotgani va turmushning xar bir jabxasiga

kiribborishi, shuningdek uz urnini tpayotgani (psixologik konsultatsiyalar maslaxatlar auto va sotsial

treninglar, ishbilarmonlik uyinlari profesiogramma psixodiagnotsika va xokozolarga talab ortishi).

8. Psixologiya fani soxalarining inson ontogenezidagi uzgarishlariga doir, bilimlarga extiyoji

va talabi ortayotgani (xarbiy, sport, savdo, mexnat, kosmik, injenerlik, ijod, aviatsiya psix`ologiyasiga

aniq materiallar zarurligi.

9. Ekologiya muammolari, zoopsixologiya va etalogiya vazifalari, millatlararo

munosabatlarini barqarorlashtirish, insonparvarlik goyalarini turmush tarziga olib kirish

masalalarining dolzarbligi (ekologiya va inson, kiyosiy psixologiya, shaxs psixologiyasi etnik

psixologiya va xokozo)

10.Moddiy ishlab chikarishni kupaytirish, sanoatda va kishlok xujaligida kishilarning

xakikiy xujayinlik tuygusini uygotish, akliy va jismoniy imkoniyatlarni kidirish, ishlab chikarish

samaradorligini oshirish, inson-inson inson-texnika, er-inson, inson-iklim, munosabatlarini izchil

urganish zarurligi.

11. Oilaviy munosabatlarni yaxshilash, ajralishlarning oldini olish

Inok oila yaratish yoshlarni turmushga tayyorlash, uz xoliga kasd qilish xollarini bartaraf

etish, oilada teng xukuklilikni karor toptirish va bolalar tarbiyasini yaxshilish vazifalari.

12.Inson uzok umr kurishning sirlarini – gerontopsixologik qonuniyatlarni ochi shva targib

qilish davlat muassasalarida psixologik bilimlarlardan uz urnida foydalanish ,uzok umr kurishga

zamin tayyorlash ,kariyalar pansionatlarida ularning ruxiyatiga mos munosabatda .odilona mulokatda

bulish kerakligi yosh davri psixologiyasi rivojlantirishni takkoza etmokda.

Turli yosh xar xild jinsdagi insonlar psixikasining rivojlanishi , uzgarishi , vatanimizda

yashayotgan barcha millat va elatlarning axlokiy va jismoniy kamol topishiga ijobiy ta`sir qiladigan Page 4

4

omillar xamda shart-sharoitlarni bilish va ulardan unumli foydalanish xozir nixoyatda zarur bo`lib

koldi.

Yosh davri psixologiyasi fanini urganish xam nazariy, xam Amaliy axamiyatga ega.

U xam bashka fanlar katorida rivojlandi , bunda eksperimental biologiya va genetika,

meditsina sotsiologiya kabi fanlarning xizmati katta buldi.Yosh davri va diferintsial psixologiya Fani

dialektikani printsiplariga, oliy nerv faoliyati qonunlariga diferintsial psixofiziologiya qonuniyatlariga,

psixologlar tuplangan materiallarga tayanib, inson psixikasining kechishi, rivojlanishi, uzgarishi

yuzasidan baxs yuritadi,Ijtimoiy turmushning barcha jabxalaridagi amaliy masalalarni xal qilishda faol

ishtirok etadi.

Mazkur Fan soxasi o`zining predmeti xamda vazifasini umumiy psixologiyaning asosiy

printsiplari va koidalariga tayangan xolda belgilaydi. Yosh davri psixologiyasi quyidagi printsiplarga

rioya qiladi.

1. Dealektik materializm ta`limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan

materiyaning xususiyati va yoki miyaning maxsulidir.Odatda psixika tashki dunyoning sezgi organlari

orqali insonning miyasiga bevosita ta`sir etishi asosida vujudga kelib, sezgi, idrok, tassavur, xotira

tafakkur, nutk xayol kabi bilish jarayonlarida , shuningdek shaxsning xususiyatlari va xolatlarida

diqqati xia-tuygusi va xarakter xislatlarida, kizikishi va extiyojlarida uz ifodasini topadi.

2. Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. Tashki dunyodan kirib keladigan

kuzgatuvchilarga ichki yoki tashki biologik organlar javob reaktsiyasini bildiradi. Bosh miya katta

yarim sharlarida vujudga keladigan muvakkat nerv boglanishlarida vujudga keladigan muvakkat nerv

boglanishlari psixik xodisalarning fiziologik asoslari xisoblanadi va ular tashki ta`sirning natijasida

xosil bo`ladi. Bosh miya putslogida vujudga keladigan muvakkat nerv boglanishlari I P Pavlovning

nerv jarayonlarining irradiatsiyasi, kontsentratsiyasi xamda o`zaro induktsiyasi qonunlari zamirida ruy

beradi. Bu kounlar turli yusunda muvakkat boglanishlar, assotsiasiyalar kanday yuz berayotganini,

kanday shart sharoitda tormzlanishini (kuzgalishni), muvakkat boglanishlarning yukolayotgani yoki

paydo bulayotganini tushuntirish imkonini beradi.

Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funktsiyasi muvakkat nerv boglanishlarining

birlanish mexanizmi xamda analizatorlar faoliyati mexanizmlari ta`sirida xosil bo`ladi. Yuqoridagi

ta`limotga kura xar ikala mexanizm xayvonlarning tashki olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning

uchun psixik faoliyat vokelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashki olamini timsollar sifatida

ifodalanishdan iboratdir.

3.Psixikani tadkik etish insonning butun ongi faoliyatini – uning xam nazariy xam Amaliy

xayot faoliyatini urganishdir. Odam zotining ongliligi uning turli tuman faoliyatida xatti-xarakatlarida

namoyon bo`ladi. Inson shaxsi xar xil shakl va mazmunga ega bo`lgan nazariy xamda Amaliy

faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muxit, irsiy belgilar, tarbiya asosiy omillar xisoblanadi.

Inson o`zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muxit ta`siri

otsida bilimlarini uzlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan uzgaradi. Ontogenezda uning xis tuygulari,

xarakteri, kobiliyati, iqtidori, tafakkuri, extiyojlari, e`tikodlari, uni faollikka da`vat kiluvchi xarakat

motivlari, itsaklari tilaklari, xoxishlari, poxzitsiyasi xam atsa-sekin uzgarib boradi.

4.Insoning bilish faoliyati rivojlanishi unga o`zini qurshab turgan borliqni yanada

chuqurroq, to`g`riroq, to`larok va aniqrok aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl

moxiyatini, turli yusundagi o`zaro boglanishlari, murakkab munosabatlar va aloqalarni tabora aniqrok

yoritadi. Shu Bilan birga mazkur jarayonlarnda shakllanib kelayotgan insonning borliqka, vokelikka,

jismlarga, kishilarga va o`ziga munosabati vujudga keladi. Page 5

5

5. Inson ongining rivojlanishi uning tashki olamni faol aks ettirishda namoyon bo`ladi.

Tarixiy materializm ta`limoticha, insoning moddiy turmushi, u xayot kechirayotgan tuzumning moddiy

asosigina emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari,

e`tikodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy vokelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod maxsullari

va xatti-xarakatlarining majmuasidir.

6. Insoninng borliqni aks ettirishi faol jarayondir. Ma`lumki, inson zotining rivojlanishi

ob`ektiv borliqka va o`ziga faol ta`sir kursatishida sodir bo`ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar

tashkil qiladigan Amaliy faoliyati, masalan uyini, kuzatishi, mexnati, ukishi, adabiy asarni mutolaa

qilishi xamda kizikishining barqarorlashuvi, iqtidorning takomillashshi va boshkalar uning psixik

rivojlanishini ifodalaydi.

Kuzatish metodi. Yosh davri psixologiyasida bu metodning ob`ektiv (tashki) va sub`ektiv

(o`zini-o`zi) kuzatish turlari bor. Inson psixikasida uzgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga

oshiriladi: 1) kuzatishning maksadi, vazifasi belgilanadi; 2) kuzatiladigan ob`ekt tanlanadi; 3)

sinaluvchining yoshi jinsi aniqlanadi; 4) tadqiqot utkazish vakti rejalashtiriladi; 5) kuzatish qancha

davom etishi kat`iylashtiriladi; 6) kuzatish insoning kaysi faoliyatida amalga oshirilishi tavsiya kilinadi;

7) kuzatishning shakli (yakka gurux, jamoa Bilan utkazilishi) tayinlanadi; 8) kuzatilganlarni kayd qilib

borish vositalari (kundalik, suxbat daftari, kuzatish varakasi, magnitafon, videomagnitafon va boshkalar)

taxt kilinadi.

Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, xis-tuygulari, nerv sistemasining tashki

ifodalari, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulk-atvori, nutk faoliyati va xakaozalari

urganiladi.

Suxbat metodi. Bu metod Bilan inson psixikasini urganishda suxbatning maksadi va vazifasi

belgilanadi, uning bo`ekti va sub`ekti tanlanadi, mavzusi, utkaziladigan vakti aniqlanadi, yakka shaxslar,

gurux va jamoa Bilan utkazish rejalashtiriladi, urganilayotgan narsa Bilan uzviy boglik savol-javob

tartibi tayyorlanadi. Suxbatning bosh maksadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni xal qilish

jarayonida isnon psixikasidagi uzgarishlarni urganishdir. Suxbat orqali turli yoshdagi odamlarning

tafakkuri, akl-zakovati, xulk-atvori, kizikishi, ziyrakligi, bilim saviyasi, e`tikodi, dunyoqarashi, irodasi

to`g`risida ma`lumotlar olinadi.

Faoliyat maxsulini taxili qilish metodi. Inson xotirasi, tafakkuri, kobiliyati va xayolning

xususiyatlarini aniqlash maksadida be metod yosh davri psixologiyasida keng qo`llanadi. Bolalar

chizgan rasmlar, yasagan uyinchoklar, modellar, yozgan she`rlarni taxlil kili shorqali ularning mantikiy

xotirasi, tafakkuri, texnik, badiiy va adabiy kobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiallar tuplash

mumkin. Mazkur metodddan foydalanishda maxsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi.

Ob`ekt Bilan sub`ekt urtasida muloqot urnatish uchun shaxsning psixikasi to`g`risida sirtdan muayyan

xukm xulosa chikriladi.

Test metodi. Test- inglizcha So`z bo`lib, sinash, tekshirish, demakdir. Shaxsning akliy

o`sishini, kobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshka psixik xususiyatlarini tekshirishda qo`llaniladigan

kiska tsandart masala, topshirik, misol jumboklar test deb ataladi: test ayniqsa odamning kanday kasbni

egallash mumkinligini, kasbga yarokliligi yoki yaroksizligini, itse`dodlilar va akli zaiflarni aniqlashda,

kishilarni saralashda keng qo`llaniladi. Test metodining kimmati tajribaning ilmiylik darajasiga, yigilgan

psixologik ma`lumotlarning ob`ektivligi va ularni ilmiy taxlil kila bilishga boglikdir.

1905 yildan, ya`ni frantso`z psixologi A Bine va uning shogirdi A Simon insoning akliy o`sish

va is`tedod darajalarini ulchash imkoniyatini borligini goyasini olga surganidan keyin psixologiyada tts

metodi qo`lana boshlandi. Page 6

6

Xozirgi davrda nodir testlar katoriga psixologlardan Rorshax, Rozentsveyg, Kettil, Varetgg,

Veksler, Meyli, Ayze, Anatsazi, Raven va boshkalar ijodining namunalarini kiritish mumkin.

Tajriba metodi. Bu metod turli yoshdagi odamlarning psixikasini chuqurroq, aniqrok tadkik

qilish metodalari ichida eng muxumi xisoblanadi. Eksperement metodi yordamida sun`iy

tushunchalarning shakllanishi, nutkning o`sishi, favqo`lotda xolatlardan chiqish, muammoli vaziyatni

xal qilish jarayonlari, shaxsning xis-tuygulari, xarakter iva tipologik xususiyatlari urganiladi.

Tajriba metodi uz navbatida tabiiy va labaratoriya metodlariga ajaratiladi. Tabiiy metod

psixologik-pedagogik masalalarni xal qilishda qo`llaniladi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda.

A.F,Lazurskiy ta`riflagan. Tabiiy metoddan foydalanishda ishlab chikarish jamoalari a`zolarining, ilmiy

muassalar xodimlarining, ukituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik uzgarishlari, o`zaro

munosabatlari, ish kobiliyatlari, mo`taxasislikka yarokliligi muammolarini xal qilish nazarda tutiladi.

Labratoriya metodi kupincha individual shaklida sinaluvchilardang yashirmay, maxsus

psixologik asboblar, yul-yuriklar, tavsiyalar, kursatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Xozir

inson psixikasidagi uzgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron xisoblash mashinalari,

kurilmalar, moslama va jixozlar mavjud. Ular odamdagi psixologik jarayonlar, xolatlar, funktsiyalar,

vujudga kelayotgan Yangi sifatlarni kayd kili shva ulchashda qo`llaniladi.

Biografiya metodi. Inson psixikasini tadkiki qilish uchun uning xayoti, faoliyati, ijodiyoti

to`g`risidagi ogzaki va yozma ma`lumotlar muxim axamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai

xoli, kundalgi, xatlari, esdaliklari, uzgalar ijodiga bergan baxolari, tanbexlari, takrizlari aloxida urin

egallaydi. Shu bilan birga uzgalar tamonidan tuplangan tarjiami xoll xakidagi materiallar: esdaliklar,

xatlar, rasmlar, tavsiflar, baxolar, magnitafon ovozlari, fotolavxalar, xujjatli fil`mlar, takrizlar

urganilayotgan shaxsni to`larok tasavvur etishga xizmat qiladi.

Anketa metodi. Yosh davri psixologiyasida keng qo`llaniladigan metodlardan biridir. Uning

yordamida turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari, narsa va xodisalarga munosabatlari

urganiladi.

Anketa odatda uchta xil to`ziladi. Ularning birinchi xili anglashilgan motivlarni aniqlashga

muljallangan savollardan to`ziladi. Ikkkinchi xilida xar bir savolningbir nechtadan tayyor javoblari

beriladi. Uchunchi xil anketada sinaluvchiga yozilgan to`g`ri javoblarni ballar Bilan baxolash tavsiya

etiladi, anketadan turli yoshdagi odamlarning layokatlarini, muayyan soxaga kizikishlari va

kobiliyatlarini, o`ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniqlash maksadida

foydalaniladi.

Sotsiometrik metod. Bu metod kichik gurux a`zolari urtasidagi bevosita emotsional

munosabatlarni urganish va ularning darajasini ulchashda qo`llaniladi. Unga amerikalik sotsiolog Djon

Morenko asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruxdagi xar bir a`zoning o`zaro

munosabatini aniqlash uchun uning kaysi faoliyatida Kim Bilan birga katnashishi suraladi. Olingan

ma`lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi.

Yosh davrlar psixologiyasi fani ham psixologiya ilmining boshqa sohalari singari o`zining ilmiy-

tadqiqot metodlariga ega. Psixologik qonuniyatlarni muayyan reja asosida olib boriladigan tekshirishlar

tufayligina xolisona aniqlik kiritish mumkin. Psixologik tadqiqotlar jarayonini quyidagi asosiy

bosqichlarga bo`lish maqsadga muvofiqdir:

1. Muammoning qo`yilshi. Har qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, psixologiyada olib boriladigan

ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo`lgan muammoni aniqlashdan,

shuningdek bu muammo fanda qanchalik yoritilganligini aniqlash maqsadida mazkur mavzuga oid

ilmiy va maxsus adabiyotlarni taxlil qilishdan boshlanadi. Page 7

7

2. Tadqiqot metodikasini tanlash. Psixologik tadqiqotlar turli metodlar {bu metodlar haqida quyida

batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Tekshirishlarning muvaffaqiyatli chiqishi ko`p jihatdan

metodni to`g`ri tanlashga bog`liq bo`ladi.

3. Ma`lumotlarni to`ilash. To`plangan ma`lumotlar o`rganilayotgan muammoga mos bo`lishi yoki

ularni to`plash maqsadda muvofiq ravishda olib borilishi zarur. Ilmiy ma`lumotlarga bo`lgan asosiy

talablar – bu ularning xolisona, to`la va izchil bo`lishidir. To`plangan ma`lumotlar

o`rganilayotgan muammoni har jihatdan tavsiflab berishi kerak,

4. Ma`lumotlarni qayta ishlash. To`plangan ma`lumotlarni matematik va mantiqiy

jihatdan ishlab chiqish umumiylikni, xususiylikni topish va ularni tasodifiy ma`lumotlardan ajratash

imkonini beradi. Bunda to`plangan ma`lumotlarning o`rtacha miqdori (arifmetik, kvadrat va hokazo),

protsentlari aniqlanadi, sonlarga oid ma`lumotlar jadvallarga joylashtiriladi, grafik, diagramma va

chizmalarda o`z aksini topadi. Murakkab mo`tanosiblikdagi ma`lumotlarni topishda esa

variatsion statistika metodlari qullaniladi.

5. qonulnyatlarnyang ifodllaniish. Bu tadqiqotning birmuncha murakkab va mas`uliyatli bosqichi

hisobanadi, Chunki, bu bosqichda ma`lumotlarning mohiyatiga qanchalik chuqur

tushunilgamligi, ularning o`zaro bog`liqligini hisobga olib, bosqich ma`lumotidan har turli xulosa

chiqarish mumkin. Ko`pmncha chiqarilgan xulosalar taxminiy xarakterga ega bo`lib, keyingi

tekshirishlar, aniqlashlar uchun asos bo`ladi.

6. qonuniyatii amalda qo`llash. Aniqlangan qonuniyatlar ma`lum bir amaliyot sohasida

qo`llaniladi. Amalda qullash aniqlangan qonuniyatning to`g`riligiga batamom ishonch hosil qilish

imkonini beradi. Ko`pincha o`qituvchilar o`z amaliy faoliyatlarida shaxsiy ko`zatishlari va

boshqalarning tajribalarini umumiylashtiradilar. Biroq, bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan

etarli asoslangan bo`lmaydi, ya`ni, muhim aniqligi va teranligi bilan ajralib turmaydi.

Takrorlash va muhokama qilish uchun savollar.

1. Abu Nasr Forobiyning “Baxt-saodatga erishuv” asarini mutolaa qiling va allomaning quyidagi

qarashlarini yozma baen eting:

a) insoniy kamolotga erishuvda aqliy bilishning ahamiyati.

b) irodaviy fazilatlarni shakllantirish va odatga aylantirishda inson qudrati, ta`lim va tarbiyaning kuchi

haqida.

v) yoshlarning kasb-hunar va ish-tajribani zgallashi to`g`risida.

2. Yosh davrlar psixologiyasi fanining vujudga kelish sabablarini ko`rsating.

3.Turli davrlarda psixik rivojlanish haqidagi talqinlarning mohiyatini yoritib bering.

4. Fanning predmeti, nazariy va amaliy vazifalari nimalardan iborat? Uning istiqboli haqida nima deya

olasiz?

5. Yosh davrlar psixologiyasi tadqiqotlarni tashkil etish va ilmiy metodlari haqida

ma`lumot bering. Page 8

8

PSIXIK RIVOJLANISh VA TA`LIM

1. Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishining sharoitlari. Biologik va ijtimoiy omillar.

2. Psixik taraqqiet va ta`limning o`zaro munosabati.

3. Yosh davrlari psixologiyasi yosh davrlarini tabaqalash muammolari.

Psixik rivojlanish va bu o`zgarishlarga sabab bo`ladigan kuchlar o`rtasidagi munosabat qonunlarini

o`rganish yosh davrlari psixologiyasi fanining muhim va dolzarb muammolaridan biridir.

Inson shaxsining psixik rivojlanishi va uning shakllanishi murakkab tadqiqot jarayonidir. Zero, uning

o`ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini asosli ilmiy bilish, o`quvchi shaxsiga pedagogik jihatdan

ta`sir ko`rsatishning zarur shartidir.

Inson – biosotsial mavjudotdir. Uning birligi, bir tomondan, kishining psixik, tugma ravishda tashkil

topgan xususiyatlari (masalan, ko`rish yoki eshitish sezgilarining, shuningdek, oliy nerv to`zilishining

o`ziga xos xususiyatlari), ikkinchi tomondan esa faoliyatinig ongli sub`ekti va ijtimoyy taraqqiyotning

faol ishtirokchisi sifatida uning xulq-atvor (masalan, axloqiy odatlar) xususiyatlarida namoyon bo`ladi.

Xush, odam psixikasi va xatti-harakatlarida namoyon bo`ladigan bu xususiyatlarni nimalar sirasiga

kiritish mumkin? Inson psixikasining tabiati biologik yoki inqilobiy xarakterga egami?

Inson shaxsinig tarkib topishi va psixik rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillarning muammosi o`z

mohiyati jihatidan g`oyaviy xarakterga ega, Shu bois, bu masalani hal qilishda bir-biriga qarama-qarshi

bo`lgan turli oqimlar, yo`nalishlar maydonga kelgan. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishda

maydonga kelgan birinchi oqim biogepetik kontseptsiya, nazariya bulsa, ikkinchi oqim sotsiogenetik

kontseptsiyadir.

Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik oqim XIX asrning ikinchi

yarmida maydonga kelgan.

Bola psixik xususiyatlarining tugma tabiati haqidagi ma`lumot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya

maktablarining asosini tashkil etib kelmoqda. Mazkur ta`limot inson psixikasining barcha umumiy va

individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik to`zilishiga tenglashtirilgandir,

psixik rivojlanish esa, irsiy yo`l bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu

xususiyatlarning maromiga etilish jarayonidan iborat deb ta`kidlaydi. Ma`lumki, nasliy xususiyatlar

tug`ma yo`l bilan nasldan naslga tayyor holda beriladi, biroq shunday bo`lishiga qaramay, bu oqim

namoyandalari inson shaxsi va uning barcha xususiyatlari “ichki qonunlar” asosida, ya`ni nasliy

xususiyatlar negizida maydonga keladigan narsa, biologik omillarga bog`liqdir, deb ta`kidlaydilar.

Biogenetik ta`limot, inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (chunonchi, imkoniyatlarning

chegarasi, uning eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan belgilanib qo`yilganligini, o`quvchi

imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida aniqlab, undan so`ng ta`lim jarayonini uning

irsiyat tomonidan belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning aqliy iste`dod darajalariga

qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil olishga zarur deb ta`kydlashadi.

Chunonchi, bu yo`nalish tarafdorlaridan, amerikalik psixolog E.Torndayk o`quvchilarning “tabiyaviy

kuchlari” va “tugma mayllar”i psixik rivojlanishning etakchi omili qilib ko`rsatib, muhitning, ta`lim-

tarbiyaning ta`siri – ikkinchi darajalidir deb aytadi.

Avstraliyalik psixolog K.Byuler bolalarning faqat aqliy taraqqiyotini emas, balki axloqiy rivojlanishi

ham nasliy tomondan belgilangandir, deb ta`kidlaydi.

Amerikalik pedagog va psixolog Dj.D`yui-inson tabiatini o`zgartirib bo`lmaydi, odam irsiyat

vositasida hosil qilgan ehtiyojlari va psixik xususiyatlari bilan tug`iladi. Bu ehtiyojlar va psixik Page 9

9

xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo`lib, ba`zida o`zgarishi, tarbiyaning esa miqdorini belgilab

beruvchi mezondir, deb hisoblaydi.

Venalik vrach-psixolog 3. Frey mazkur oqim namoyandasi sifatada shaxsning faolligani, uni harakatta

keltiruvchi kuchlarni quyidagi tarzda tushuntirishga intiladi. Odam o`zining qadimiy hayvon tariqasidagi

avaod-ajdodlaridan nasliy yo`l bilan utgan instinktiv mayllarning namoyon bo`layotgani tufayli faoldi.

Z.Freydning fikriga ko`ra, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo`ladi.

Z.Freyd, shaxsning faolligini dastavval jinsiy mayllar bilan boglaydi. Biroq instanktiv mayllar jamiyatda

xuddi xayvonot olamidagidek erkin namoyon bo`lavermaydi. Jamiyatdagi jamoa hayoti odamni, undagi

mavjud instinktiv mayllarni (`ni, jinsiy mayllarni) juda ko`p jihatdan cheklab qo`yadi. Oqibatda odam

o`zining ko`p instinktlari va mayllarini bosishga, tormozlashga majbur bo`ladi. Uning ta`limotiga ko`ra,

tormozlangan instinkt va mayllar yo`kolib ketmaydi, balki bizga noma`lum bo`lgan ongsizlik darajasiga

o`tkazilib yuboriladi. Ongsizlik darajasidagi bunday instinktlar va mayllar har turli “komplekstiv

birlashadilar, go`yo inson shaxsi faolligining haqiqiy sababi ayni shu “Komplekslar”ni namoyon

bo`lishidir. Z.Freydning ta`limotidan uning ochiqdan-ochiq biologizatorlik targ`ibotchisi ekanligini,

inson shaxsining faolligini jinsiy mayllardan iborat ekanligi haqidagi nazariyasi Ilmiy asosga ega

emasligini e`tirof etish mumkin.

Bunday ta`limotlardan, xususan din homiylari keng foydalanib, insonning taqdiri ana shu ilmlar bilan

chambarchas bog`liqdir, deb ta`kidlashadi.

Inson shaxsining tarkib topishini o`rganish davomida yuzaga kelgan yana bir ta`limot- sotsiogenetik

kontseptsiya qobiliyatlarning taraqqiyotini, faqat, tevarak-atrofdagi muhitning ta`siri bilan tushuntiradi.

Bu yo`nalish o`z zamonasi uchun ilg`or hisoblangan XVIII asr frantso`z olimi K.Gel`vetsiy ta`limotidan

boshlangan. K.Gel`vetsiyning ta`limotiga ko`ra, barcha odamlar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun

tutilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo`ladilar, shuning uchun odamlarning psixik

xususiyatlaridagi farq, faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta`sir qilishi bilan vujudga keladi, deb

tushuntiriladi. Bu nazariya odamlarning psixik, ruhiy, oqibatda ijtimoiy tengsizligi ularning tula

xususiyatlari degan taglimotga qarshi qaratilgan edi. Bu nazariyaning xorijiy mamlakatlardagi hozirgi

turli namoyandalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning g`oyat darajada muhim rol`i borligini

e`tirof etadilar.

Inson shaxsining tarkib topishini o`rganish davomida yuzaga kelgan sotsiogenetik kontseptsiya fanda

eksperimentlarning rivojlanishi bilan bog`liqdir. Ma`lumki, XVII asrning ohiri va XUSh asrning

“boshlarida tabiiy fanlar jadal sur`atlar bilan rivojlana boshladi, o`sha paytda hammaning diqqat-e`tibori

mu`jizakor tajribaga qaratilgan edi. Bu xodisa inson shaxsining tarkib topishi masalasiga ham ta`sir

kilmay qolmadi.

„Sotsiogenetik kontseptsiya namoyandalari insonning butun taraqqiyoti, shu jumladan, shaxsiy

xususiyatlarning tarkib topishi, asosan, tajribaga bog`liqdir. Bu nazariyada shaxsda ruy beradigan

o`zgarishlarni jamiyatning to`zilishi; ijtimoiylashish usullari, atrofidagi odamlar bilan o`zaro munosabat

vositalari asosida tushuntiriladi. Bu ta`limotta ko`ra inson biologik tur sifatida tug`ilib, hayotdagi

ijtimoiy shart-sharoitlarning bevosita ta`siri ostida shaxsga aylanadi.

Chunonchi, angaliyalik olim Djon Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq bolaning ruhini “top-toza

paxtaga” uxshatadi. Uning fikricha, bolaning “top-toza paxta” tarzidagi ruhiga nimalarni yozish

mutlaqo katta odamlar ixtiyorlaridadir. Shuning uchun bolaning qanday odam bo`lib etishishi, ya`ni

unda qanday shaxsiy fazilatlarning tarkib topishi bola hayotdan oladigan tajribaga, o`zgalar bilan

muloqot jarayonida oladigan hayotiy tushuncha va tasavvurlariga bog`liqdir, deb ta`kidlaydi. Page 10

10

Har ikkala yo`nalishning namoyondalari, o`z manfaatlarining tashqi jihatdan bir-biriga qarama-qarshi

bo`lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatlarini nasliy, biologik omillar ta`siri ostida, yoki

o`zgarmas muhit ta`sirida avvaldan belgilangan va o`zgarmas narsa, deb e`tirof etadilar.

Ma`lumki, odam shaxs sifatida muntazam, qandaydir faoliyatda tarkib topib boradi, rivojlanadi, uning

faolligi namoyon bo`ladi. Agarda hayvonlar tevarak-atrofdagi tashqi muhitga passiv moslashib, hayot

faoliyatlarida tabiatdagi, ya`ni tashqi muhitdagi tayyor narsalardan foydalansalar, odam esa tevarak-

atrofidagi tashqi muhitga faol ta`sir ko`rsatib, uni o`z irodasiga bo`ysundiradi hamda o`zgartirib, o`z

ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildiradi.

Ko`zatishlar jarayonida shu narsa ma`lum bo`ldiki, odamdagi tugma, irsiy mexanizmlari uning psixik

rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi-yu, biroq uning mazmunini ham, shaxsiy fazilatlarini ham belgilab bera

olmaydi, Ta`kidlash zarurki, muhit ham bola psixikasivi rivojlantirishda muayyan rol` o`ynaydi. Faqat,

buning uchun bolani o`qitayotgan kishilarning ta`siri natijasida bola ana shu muhitni faol ravishda

o`rganib olishi, tabiiydir.

Psixologiya fani zamonaviy ta`limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib topishini asosan uchta

omilning ta`siriga bog`liqlini dalillar asosida izoxlab beradi. Ulardan;

– birinchisi – inson tug`ilib voyaga etadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta`siri;

– ikkinchisi – odamga o`zoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan ta`lim tarbiyaning

ta`siri;

– uchinchisi – odamga tug`ma ravishda, tayyor holda beriladigan nasliy xususiyatlarning ta`siridir.

Ma`lumki, har bir odam o`ziga xos, boshqalarda aynan takrorlanmaydigan ijtimoiy muxitda, aniq

ijtimoiy munosabatlarda, ya`ni oila, jamoa va jamiyatda, odamlar orasida yashab ulg`ayadi, shakllanadi.

Bu ijtimoiy munosabatlarga odam jamiyat a`zosi sifatida, ma`lum sinfning, u yoki bu ijtimoiy

guruhning namoyandasi sifatida va nihoyat, tashkil qilinganlik va uyushqoqlik darajasi turlicha bo`lgan

muayyan jamoalarning faol a`zosi sifatida qatnashadi.

Shaxsning mohiyati o`z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga egadir. Shaxsdagi barcha psixik

xususiyatlari, ijodiy faolligining rivojlaiish manbalari uning tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitda,

jamiyatdadir. Inson shaxsi sababiy bog`liqlikda bo`lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Mana

shu ma`noda shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani

egallash jarayonidan iboratdir. Buning natijasida insonning psixik xususiyatlari, axloqiy fazilatlari,

xarakteri, irodaviy sifatlari, qiziqishlari, e`tiqod va dunyoqarashi tarkib topadi.

Muhit, ma`lum maqsadga qaratilgan ta`lim va tarbiya, azaldan berilgan, genotik jihatdan qat`iy

belgilangan nimanidir namoyon qilish uchun sharoitgina bo`lib qolmay, balki inson psixik

xususiyatlarini tarkib toptiradi.

Bu borada, birinchidan, odam muhit ta`siri ostidagi passiv ob`ekt bo`lmay, balki faol mavjudotdir,

Shu bois hayot sharoiti, tashqi ta`sir inson psixikasini belgilamaydi, balki odamning muhit bilan bo`lgan

o`zaro ta`siri orqali, uning muhitdagi faoliyati orqali belgilanadi. Shu sababli muhitning ta`siri haqida

emas, balki odamning tevarak-atrofdagi muhit bilan faol o`zaro ta`siri haqida gapirish maqsadga

muvofiqdir.

Ikkinchidan, psixikaning rivojlanishi pirovard natijada tashqi sharoitlarga, tashqi ta`sirotlarga

bog`liqdir. Lekin bu rivojlanishini bevosita tashqi sharoitdan va tashqi vaziyatdan keltirib chiqarib

bo`lmaydi. Bu sharoitlar hamda vaziyatlar hamisha odamning hayotiy tajribasi, uning shaxsi, individual

psixologik xususiyatlari va psixik qnyofasi orqali ta`sir qiladi.

Uchinchidan, odam faol mavjudot sifatida o`zi ham ongli ravishda o`z shaxsini o`zgartirishi, ya`ni

o`zi-o`zini tarbiyalash bilan shug`ullanishi mumkin, lekin, bu jarayon atrof-muhitdan ajralgan holda

emas, balki muhit bilan moslashgan holda va muhit bilan o`zaro munosabatda sodir bo`ladi. Page 11

11

Yuqoridagilardan xulosa chiqarib shuni aytish mumkinki, odamning (bolaning, o`quvchining) ijtimoiy

tashkil topgan va faol faoliyati uning psixik rivojlanishining asosi, vositasi hamda shartidir.

O`z-o`zidan ma`lumki, odamning psixik rivojlanishi uchun tabiiy, biologik imkoniyatlar nihoyatda

zarurdir. Inson psixik xususiyatlari me`yorida tarkib topishi o`chun muayyan darajadagi biologik

to`zilish, inson miyasi va nerv sistemasi bo`lishi shart. Bu tabiiy xususiyatlar psixik rivojlanigani

harakatta keltiruvchi kuchlar, omillar emas, balki faqat dastlabki sharoitlardir, xolos.

Tabiiy xususiyatlar taraqqiyotni harakatta keltiruvchi kuch emasligiga qaramay, insoniyat psixik

taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatadi.

Birinchidan, tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar taraqqiyotining turli yo`llarini va usullarini

belgilab beradi. Inson nerv sistemasining xususiyatlari o`z-o`ziga shaxsning hech qanday psixik

xususiyatlarini belgilamaydi, Hech bir me`yordagi bola dadil yoki qurqoq, irodali yoki irodasiz,

mehnatsevar yoki yalqov, intizomli yoki intizomsiz bo`lib tug`ilmaydi, Agarda tarbiya to`g`ri tashkil

qilinsa, nerv sistemasining istalgan tidi asosida xarakterning barcha ijtimoiy qimmatli xislatlarini

shakllantirish mumkin. Masalan, sabot-matonat va o`z-o`zini to`ta bilish xislatini nerv sistemasining tipi

shiddatli bo`lgan bolalarda ham, yoki nerv sistemasining tipi vazmin bo`lgan bolalarda ham tarbiyalash

mumkin va tarbiyala bo`ladi. Biroq birinchi hol bolalarni tarbiyalash ikkinchi holdagilarni tarbiyalashga

qaraganda qiyinroq bo`ladi. Har ikkala holda kerakli sifatlarni tarbiyalash yo`llari va usullari ham

churlicha bo`ladi.

Ikkinchidan, tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan yutuqlari darajasiga ham ta`sir qilishi

mumkin. Masalan, qobiliyat ko`qishklarida tugma individual farqlar mavjud. Shu sababli ba`zi odamlar

boshqa odamlardan ma`lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatidan ustun turishadi. Ba`zida esa

aksincha, biror-bir faoliyat turini egallash imkoniyati jihatidan esa ulardan ortda qolinglari mumkin.

Mana shu ma`noda olganda odamlar o`z qobiliyatlarini baravar rivojlantirish imkoniyatiga ega emaslar.

Garchi tabiiy ko`qishklar o`quvchilarning psixik rivojlanishi uchun ma`lum ahamiyatga ega bo`lsa ham

(shu sababli, masalan, ta`lim jarayonida ayrim o`quvchilardan boshqa o`quvchilarga nisbatan ko`proq-

zo`r berish talab qilinadi, ayrim o`quvchiga o`qituvchi ko`proq kuch sarflaydi, e`tibor beradi va ko`proq

vaqt ajratadi), bu ko`qishklarning o`zi psixik taraqqiyotda hal qiluvchi rol` o`ynamaydi.

Turli yo`nalishga ega bo`lgan psixologlar, bir tomondan ta`lim va tarbiya, ikkinchi tomondan esa

rivojlanish o`rtasidagi o`zaro munosabati muammosini keng doirada muhokama qilmoqdalar.

Rivojlanish deganda, odatda hodisalarning har ikki turi tushuniladi va bu tushunchalar bir-biri bilan

chambarchas bog`liqdir: 1) miyaning biologik, organiketilishi, uning anatomik-fiziologik to`zilishi

jihatidan etilishi; 2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma`lum o`sish darajalari sifatadagi, o`ziga xos aqliy

etilish sifatidagi psixik rivojlaiishi, o`z-o`zidan ma`lumki, aqliy rivojlanish miya to`zilishining biologik

echilishi bilan bog`liqdir va bu xususiyat ta`lim-tarbiya ishlarida, albatta, hisobga olinishi lozim, chunki

ta`lim miyaning organikjihatdan etilishini inkor eta olmaydi. Biroq miya bo`zilishining organikjihatdan

etilishini muhitga, ta`lim-tarbiyaga mutlaqo bog`lanmagan holda o`zining qat`iy biologik qonunlari

asosida sodir bo`ladi, deb bo`lmaydi. Muhit, ta`lim-tarbiya va tegishli mashq, miya to`zilishining

organikjihatdan etilishiga yordam beradi.

Bu jarayonda ta`lim qanday mavqega ega? Ta`lim rivojlanishga nisbatan etakchi vazifani bajaradimi

yoki aksincha? Bu muammoning hal qilinishi ta`lim jarayonining mazmuni va metodikasini, o`quv

dasturlari va darsliklarning mazmunini belgilab beradi.

Bu borada nemis psixologi V.Shtern: ta`lim psixik rivojlanishning orqasidan boradi va unga

moslashadi, degan fikrni olg`a surgan edi. Bu fikrga qarama-qarshi rus psixolog L.S.Vigotskiy bolaning

psixik rivojlanishida ta`lim va tarbiyaning etakchilik rol`i bor, degan qoidani birinchi bo`lib ilgari surdi

va uni: ta`lim rivojlanishdan oldinda boradi va uni o`z orqasidan ergashtirib olib boradi, deb aniq Page 12

12

ifodalab beradi. Yuqorida bayon qilingan birinchi fikrga muvofiq ta`lim faqat rivojlanish tomonidan

erishilgan narsalardan foydalanadi Shuning uchun aqliy jihatdan etilish jarayoniga aralashmaslik, unga

xalaqit bermaslik, balki ta`lim uchun imkoniyat etilguncha chidam bilan passiv kutib turish kerak.

Shveytsariyalik psixolog J.Piajening nazariyasi ham ayni shu g`oyalar bilan yo`g`rilgandir.

J.Piajening fikricha, bolaning aqliy usishi o`zining ichki qonunlari asosida rivojlana borib, sifat

jihatdan o`ziga xos bir qator genetik bosqichlarni bosib o`tadi. Ta`lim – bu aqliy etilish jarayonini faqat

bir qadar tezlatishga yoki syokinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy jihatdan etilish jarayoniga hech

qanday jiddiy ta`sir ko`rsata olmaydi. Demak, ta`lim rivojlanish qonunlariga buysunishi kerak. Masalan,

bolada mantiqiy tafakkur etilmay turib, uni mantiqiy fikr yuritishga o`rgatish foydasizdir. Ta`limning

turli bosqichlari bolaning tegishli psixologik imkoniyatlari pishib etiladigan muayyan yoshidan qat`iy

nazar bog`liqligi ana shundan kelib chiqadi.

Ta`kidlash joizki, ta`lim etakchi rol`ni bajaradi, ta`lim va rivojlanish esa o`zaro bir-biriga bog`liqdir;

ular alohida sodir bo`ladigan ikki jarayon bo`lmay, balki bir butun jarayondir Ta`limsiz to`la aqliy

rivojlanish bo`lishi mumkin emas. Ta`lim rivojlanishga turtki bo`ladi, rivojlanishni o`z ortidan

ergashtirib boradi. Zarur sharoit tug`ilganda ta`lim mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va

tegishli aqliy rivojlanish uchun zamin bo`ladi, lekin, ta`lim rivojlanishga turtki bo`lish bilan bir vaqtda

o`zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan rivojlanish darajasining xususiyatlarini, rivojlanishning ichki

qoidalarini albatta, inobatga oladi. Ta`limining imkoniyatlari juda keng bo`lsa-da, biroq cheksiz emas.

Yirik rus psixologi L.S.Vigotskiy ta`lim va taraqqiyot muammosiga ijtimoiy-tarixiy jarayon nuqtai-

nazaridan yondashib, bilimlarni o`zlashtirish insoniyatning tarixi taraqqiyotida yaratilgan madaniyatda

ishtirok etish jarayonidir, deb ta`kidlaydi. U olga surgan psixik funktsiyalar taraqqiyotining madaniy-

tarixiy nazariyasiga ko`ra, psixik faoliyat taraqqiyot uning “tabiiy” shaklini bevosita qayta qurgan holda,

turli alomatlar bilan avval tashqi, so`ng ichki ifodalanishni nazarda tutib, “madaniy” shaklini egallash

tushuniladi,

Shu munosabat bilan L.S.Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan “psixik taraqqiyotning eng yaqin

zonasi” tushunchasi muxim ahamiyat kasb etadi. Buning asl mohiyati, bolaning mustaqil faoliyat

kattalar bilan hamkorlikda, uning rahbarligida amalga oshiriladi. L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan

“psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi” tushunchasi “ta`lim taraqqiyotdan oldinda boradi” degan

umumiy qoidaning yaqqol mazmunini tushunish uchun imkoniyat yaratadi,

E.Torndayk va J.Piajening ta`lim bilan taraqqietni ayni bir narsa deb tushuntirishiga qaramay

L.S.Vigotskiy: “.Bola taraqqiyotinn hech mahal maktab ta`limidan tashqaridagi soya deb hisoblash

mumkin emas”, – deb ta`kidlaydi. Bundan tashqari, ta`lim va taraqqiyot bir-biriga tobe bo`lmagan

jarayonlardir, degan yunalishdagi psixologlarni ham u qattiq tanqid qiladi. P.P.Blonskiy ta`limning bola

taraqqiyotidagi o`rniga alohida ahamiyat beradi, shuning uchun o`quvchilarning aqliy rivojlanishi

tug`ridan-to`g`ri maktab dasturi mazmuniga bog`liq ekanligini ta`kidlaydi. Uning fikricha-ta`lim

jarayonida bolalar ma`lum qoida asosida faoliyat qilishga odatlanadilar. Ta`lim ta`siri natijasida

o`quvchilarda o`z-o`zini va o`zining aqliy faoliyatini nazorat qilish yuzaga keladi. Psixolog-olimlardan

V.V.Davidov, P.Ya.Gal`perin, D.B.El`konin, N.AMenchinskaya, A.A.Lyublinskaya, E.G.Gozievaar o`z

tadqiqotlarida ta`limning taraqqiyotdagi etakchi rol`ini ta`kidlashadi.

Psixik taraqqiyotning omillari va sharoitlari aniqlab olingan taqdirda ham, psixikada yuzaga keladigan

o`zgarishlarning manbalari, psixik rivojlanishni harakatta keltiruvchi kuchlar nimalardan iborat, degan

savolning tug`ilishi, tabiiydir.

Bolaning psixik rivojlanishini harakatlar keltiruvchi kuchlar murakkab va turli-tumandir.

Rivojlanishning mohiyatini qarama-qarshiliklar ko`rashidan, ichki ziddiyatlar bolaning, psixik

rivojlanishini bevosita harakatta keltiruvchi kuchlar, ta`lim va tarbiya jarayonida yuzaga keladigan Page 13

13

hamda bartaraf qilinadigan eskilik va yangilik o`rtasidagi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Bunday

ziddiyatlarga, masalan, faoliyat tomonidan yuzaga keladigan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish

imkoniyatlari o`rtasidagi ziddiyatlar; bolaning o`sib borayotgan jismoniy va ruhni imkoniyatlari bilan

esa, tarkib topgan o`zaro munosabat shakllari va faoliyat turlari o`rtasidagi ziddiyatlar; jamiyat, jamoa,

katta odamlar tomonidan kundan-kunga ortib borayotgan talablar bilan psixik taraqqiyotning mazkur

darajasi o`rtasidagi ziddiyatlar qiradi.

Masalan, kichik maktab yoshidagi o`quvchida mustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan bo`lgan tayyorlik

bilan xatti-harakatlarning mavjud vaziyatga yoki bevosita ichki kechinmalarga bog`liqligi o`rtasida

ziddiyat mavjuddir o`smirlarda esa eng kuchli ziddiyatlar bir tomondan, uning o`ziga, o`zi baho berishi

va o`z talablari darajasi va ikkinchi tomondan, atrofdagilarning unga nisbatan bo`lgan munosabatlari

haqidagi ichki kechinmasi o`rtasida.Shuningdek,o`zining jamoadagi real mavqei tug`risidagi ichki

kechinmasi o`qishsida; katta odamlar hayotida to`la huquqli a`zo sifatida qatnashiti ehtieji bilan bunga

o`z imkoniyatlarining mos kelmasligi o`qishsida paydo bo`ladi.

Kursatilgan barcha ziddiyatlar birmuncha yuqori darajadagi psixik faoliyatlarni tarkib toptirish orqali

bartaraf qilinadi. Natijada bola psixik rivojlanishning yanada yuksakroq bosqichiga ko`tariladi. Ehtiyoj

qondiriladi – ziddiyat yo`qoladi. Biroq qondirilgan ehtiyoj, yangi ehtiyojni tug`diradi. Bu ziddiyat

boshqa bir ziddiyat bilan almashinadi, taraqqiyot davom etadi.

Rivojlanish faqat sof miqdor o`zgarishlari jarayonidan, ya`ni qandaydir psixik hodisalarning, xususiyat

va sifatlarning kupayishi yoki kamayishidan iborat bo`lib qolmay, balki sifat jihatdan yangi

xususiyatlarning, ya`ni yangidan hosil qilingan sifatlarning paydo bo`lishi bilan bog`likdir.

Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy qonuniyatlari borligini qayd etib ko`rsatmoqdalar. Biroq

muhit ta`siriga nisbatan bu qonuniyatlar ikkilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning o`ziga xos

xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatta va tarbiyaga bog`liqdir. Mana shunday umumiy qonuniyatlarga

birinchi navbatda psixik rivojlanishning notyokisligi qiradi. Buning mohiyati shundan iboratki, har

qanday sharoitda, hatto ta`lim va tarbiyaning eng qo`lay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik

belgilari, funktsiyalari va xususiyatlari rivojlanishning bitta darajasida to`xtab turmaydi. Bolaning ayrim

yosh davrlarida psixikaning u yoki bu yo`nalishlarida rivojlanish uchun nihoyatda qulay sharoitlar paydo

bo`ladi va bu sharoitlarning ba`zilari vaqtinchalik, o`tkinchi xarakterda bo`ladi. U yoki bu psixik

xususiyatlar va sifatlarning rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlar bo`lgan ana shunday yosh

davrlari senzitiv davrlar deb ataladi. (L.S.Vigotskiy, A.N.Leont`ev). Bunday senzitivaik davrining

mavjudligiga miyaning organikjihatdan etilgan qonuniyati ham, ayrim psixik jarayonlar va xususiyatlar

ham, hayotiy tajriba ham sabab bo`ladi.

Shunday qilib, bolaning, maktab o`quvchisining psixik rivojlanishi – murakkab taraqqiyot jarayonidir.

Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo`yicha turlicha usullar mavjuddir. Bu inson shaxsini

tadqiq qilishga turli nuqtai-nazardan yondashuvi va mazkur muammoning mohiyatini turlicha eritadi.

Ma`lumki, har bir davr o`zining muhym hayotiy sharoitlari, ehtiyojlari va faoliyati, o`ziga xos qarama-

qarshiliklari, psixikasining sifat xususiyatlari va psixik jihatdan xarakterligi sifatlarning hosil bo`lishi

bilan ajralib turadi. Har bir davr o`zidan oldingi davr tomonidan tayyorlanib, uning asosida shakllanishi

va o`z navbatida, o`zidan keyingi davrning paydo bo`lishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Shu urinda

psixologiyada mavjud yosh davrlarini tabaqalash nazariyalariga urgu berib o`tish maqsadga muvofiqdir.

Shveytsariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funktsiyalari hamda uning davrlari

haqidagi ta`limotni o`z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy vazifalari, moslashish va ko`nikishdan iborat

bo`lib, bu uning doimiy vazifalar turkumini tashkil etadi.

Muallif, bola aql-idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi:

1.sensomotor intellekti-tug`ilgandan 2 yoshgacha; Page 14

14

2.operatsiyagacha tafakkur-davri – 2 yoshdan 7 yoshgacha;

3.aniq operatsiyalar davri-7,8 yoshdan 11, 12 yoshgacha;

4.rasmiy operatsiyalar davri.

Frantso`z psixologi A.Vallon esa yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga. ajratadi:

1) homilaning ona qornidagi davri;

2) impul`siv harakat davri – tug`ilgandan 6 oylikkacha;

3) his-tuyg`u davri (emotsional) – b oylikdan 1 yoshgacha;

4) sensomogor (idrok bilan harakatning uyg`unlashuvi) davri 1 yoshdan 3 yoshgacha;

5) personologizm (shaxsga aylanish) davri – 3 yoshdan – 5 yoshgacha;

6) farqlash davri – 6 yoshdan – 11 yoshgacha;

7) jinsiy etilish va o`spirinlik davri – 12 yoshdan -18 yoshgacha.

Rus psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy,

B.G.Anan`ev singari yirik psixologlarning asarlarida o`z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu

muammo bilan shug`ullanuvchilar safi ortib bordi, shu bois yosh davrlarini tasniflash muammosi

o`zining kelib chiqishi, Ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan bir-

biridan keskin farq qiladi, Hozirgi vaqtda yosh davrlarini tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda

olimlarning Ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga

muvofiqdir.

L-S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan

rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib, yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga

ajratadi;

1. Chaqaloqlik davri inqirozm.

2. Go`daklik davri – 2 oylikdan 1 yoshgacha, bir yoshdagi inqiroz.

3. Ilx bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha – 3 yoshdagi inqiroz.

4. Maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – 7 yoshdagi inqiroz.

5. Maktab yoshi davri – 8 yoshdan 12 yoshgacha – 13 yoshdagi inqiroz.

6. Puberdat (jinsiy etilish) davri – 14 yoshdan 18 yoshgacha, yoshdagi inqiroz.

L.S.Vigotskiy o`zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, ta`riflab bera olgan.

Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida Ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan.

Biroq, bu mulohazalarda ancha munozarali, bahodi o`rinlar ham mavjud. Umuman L.S.Vigotskiyning

yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi Ilmiy garixiy ahamiya-1ta ega, uning rivojlanishni amalga

oshiruvchi inqirozlar to`g`risidagi mulohazali va olga surgan g`oyalari hozirgi kunning talablariga

mosdir.

D.B.El`koninning tasnifi etakchi faoliyat (A.N.Leont`ev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida

biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi, etakchi faoliyatning inson shaxs sifatida

kamol topishidagi rol`i, nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi.

D.B.El`konin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim toshdi:

1. Go`daklik davri – tug`ilgandan 1 yoshgacha – etakchi faoliyat -bevosita emotsional muloqot;

2. Ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha – etakchi faoliyat -predmetlar bilan nozik harakatlar

qilish;

3. Maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – rol`li o`yinlar;

4. Kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha – o`qish;

5. Kichik o`smirlik davri – 10 yoshdan 15 yoshgacha – shaxsning intim (dilkash, samimiy) muloqot;

6. Katta usmirlik yoki ilk uspirimli davri – 16 yoshdan 17 yoshgacha; – etakchi faoliyat –

o`qish, kasb tanlash davri. Page 15

15

D.B.El`konin tasnifini ko`pchilik psixologlar tomonidan e`tirof etilsa-da, biroq uning birmuncha

munozarali tomonlari mavjud. Umuman D.B.El`koninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida,

ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim urin to`tadi.

Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyondasi A.ALyublinskaya inson kamolotini yosh davrlarga

ajratishda faoliyat nuqtai nazaridan yondashib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi;

1. Chaqaloqlik davri – tug`ilgandan bir oylikkacha;

2. Kichik maktabgacha davr – 1 oylikdan 1 yoshgacha;

3. Maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr -1 yoshdan 3 yoshgacha;

4. Maktabgacha tarbiya davri – 3 yoshdan 5 yoshgacha;

5. Kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha;

6. O`rta maktab yoshi davri (uspirin) – 13 yoshdan 15 yoshgacha:

7. Katta maktab yoshi davri-15 yoshdan 18 yoshgacha.

Pedagogik psixologiyaning taliqli namoyondasi B,A.Krutestkiy insoning ontogenetik kamolotini

quyidagi bosqichlardan iboratligini ta`kidlaydi:

1. Chaqaloklik (tug`ilgandan 10 kunlikkacha);

2. Go`daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha);

3. Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);

4. Bog`chagacha davr (3 yoshdan 5 yoshgacha};

5. Bog`cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha);

6. Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha);

7. O`smirlik (11 yoshdan 15 yoshgacha);

8. Ilk o`spirinlik yoki katta maktab yoshi (15 yoshdan 18 yoshgacha). Yuqoridagi har ikkala tasnif

puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganligidan qat`iy nazar inson kamolotini tula

ifodalab berishga ojizlik qiladi.

Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida ko`proq ma`lumot beradi,

xolos. Ularda yoshlik, etuklik qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari tug`risida nazariy va

amaliy ma`lumotlar etishmaydi. Shunga qaramay ular o`qish maktab pedagogik psixologiya fani uchun

alohida ahamiyat kasb etadi.

Hozirgi zamon psixologiyasining yirik vakili AV.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib

topishiga ijtimoiy-psixologik nuhtai nazardan yondashib, shaxsning shakllanishini quyidagi

bosqichlarda amalga oshishini ta`kidlaydi:

1, Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oyadingi davr) -tug`ilganidan 3 yoshgacha.

2. Bolalik davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha.

3. Kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11 yoshgacha,

4. O`rta maktab yoshi (usmirlik) davri – 11 yoshdan 15 yoshgacha-

5. Yuqori sinf o`quvchisi (ilk o`spirinlik) davri – 15 yoshdan 17 yoshgacha.

AV.Petrovskiyning tasnifi mukammal bulsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o`ziga xos

xususiyatlarini ifodalamaydi. Baholanki, usish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksincha, qanday

bo`lishidan qat`iy nazar, har ikkala yo`nalishning ham oraliq jabhalari bulishy ehtimoldan holi emas.

Ma`lumki, har bir yosh davr, o`ziga xos xususiyatlar bilan belgilanadi, bo`larga: oilada va maktabda

bola holatining o`zgarishi, ta`lim va tarbiya shakllarining o`zgarishi hamda bolaning yangi faoliyat

turlari, organizmdagi ayrim xususiyatlarning etilishi singari jarayonlarni qiritish mumkin.

Hozirgi zamon psixologiyasida yosh davrlarini shu nuhtai nazardan tabaqalash maqsadga muvofiqdir:

1. Ilk bolalik davri -tug`ilgandan 3 yoshgacha;

2. Bog`cha davri – 3 yoshdan 6, 7 yoshgacha; Page 16

16

3. Kichik maktab yoshi davri – 6, 7 yoshdan 10, 11 yoshgacha;

4. O`rta maktab yoshi (usmirlik davri) – 10, 11 yoshdan 14, 15 yoshgacha;

5. Ilk o`spirinlik (kollej va litsey o`quvchilari) 14, 15 yoshdan 17, 18 yoshgacha.

Umuman, psixologlar tomonidan esh davrlarini

tabaqalashtirishning puxta, ilmiy-metodologik negizga ega bo`lgan qator nazariyallari ishlab

chiqilgan. Hozirgi kunda ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa qo`shib, uning nazariy va

amaliy muammolarini hal qilishda muhim o`rin egallab kelmoqda. Biroq, shunday bo`lsada, hozir

ontogenezni to`la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyasini yaratish zaruriyati mavjuddir.

Taqrorlash va muhokama qilish uchun savollar.

1.Psixik taraqqiyotning omillari, shartlari va harakatlantiruvchi kuchlari haqida ma`lumot bering?

2. Psixik taraqqiyot va ta`limning o`zaro munosabati deyilganda nimani tushunasiz?

3. Psixik taraqqiyotning qonuniyatlari nimalardan iborat?

4. etakchi faoliyat deyilganda nimani tushunasiz?

5. Yosh davrlarini tasniflab bering?

6. Yosh davrlarini tabaqalash haqidagi turli nazariyalar haqida ma`lumot bering? Page 17

17

YoSh DAVRLARI PSIXOLOGIYaSINING

RIVOJLANISh BOSKIChLARI.

ReJA:

1. Jaxon psixologlari asarlarida yosh davrlari muammosi

2. Jaxon psixologlari asarlarida inson

3.Sharq mo`taxasisilarining asarlarida inson ruxiyati psixologik muammo sifatida.

4. Komil inson tarbiyasi – Sharq mo`tafakkirlarinint talqinida.

Utgan ajdodalarimiz yosh psixologyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan

yunalishda, ma`lum kontseptsiya asosida urganmagan bulsalar xam, allomalarning asarlarida mazkur

xolatlarining aks etishi, namoyon bulishi, rivojlanishi va uzgarishlari to`g`risida kimmatli fikrlar

bildirilgan. Bular turt xil manalarda uchraydi. Ularning biri- xalk ijodiyoti: rivoyatlar, makollar,

matallar va masalalar; ikkinchisi – maxsus ijodkor kishilar (xatto xukmdorlar) muayyan shaxsga

bagishlab yozgan ugit nasixatlari va xikoyatlari; uchunchisi – komusiy, urta Osiyo mo`tafakkirlarining

ilmiy nazariy karashlari; turtinchsi – turli davrlarda ijod kilgan shoir va yozuvchilar ijodining

maxsullari, ya`ni badiiy asarlardir.

Abu nasr Farabiyning inson va uning psixakasi xakidagi axlokiy-falsafiy mushoxadalari «Ideal

shaxar axolisining fikrlari», «Masalalar moxiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jisam va

akpedentsiyalarning shaklariga karab bulinishi», «Sharxlardan», «Xikmat ma`nolari», «Akl ma`nolari»,

«Akl ma`nolari to`g`risida» kabi asarlarida bayon etilgan.

Abu Rayhon Beruniy o`zining “O`tmish yodgorliklari” kitobida inson hayotiga doir hima-hil

ma’lumotlarni keltiradi. Shu jumladan, olim kishilarning jismoniy to`zilishi, umrlarining uzun qisqaligi

tug’risida bildirgan mo’lohazalar diqqatga sazovor. Beruniy odam uzok vakt yashashining sabaini

biologik va irsiy omillar Bilan boglaydi. Bu jixatdan uning «Xindiston», «Menirologiya» asarlari, Ibn

Sino Bilan yozishmalari aloxida axamiyatga ega.

Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning to`zilishi undagi nervlar va nerv

yullari, fiziologik jarayonlar Bilan boglik psixik jarayonlar xakida ancha muxim ma`lumotlar bor.

Uning «Odob xakida» risolasi xam inson shaxsini shakllantirish to`g`risidagi jiddiy asardir.

Yusuf Xos Xojibning «Ko`tadgu bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni

tarbiyalashdir. Adib uz asarida eng komil, jamiyatning usha davridagi talablariga javob Bera oladigan

insonni kanday tasavvur kilgan bulsa, shu asosda uz printsiplarini bayon etadi. A Jomiyning

«Baxoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuxfatul abror», «Silsilatuz zaxob» va boshka asarlarida ilm

ma`rifat, ta`lim-tarbiya, kasb xunar urganish, yaxshi xislatlar va odoblilik xakidagi fikrlar ifodalangan.

Davoniy o`zining «Axloki Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlarni turtga bo`ladi va bular

donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Shoir, ayniqsa donolik fazilatni chukur taxlil qiladi. Uningcha, inson

o`zining akliy kobiliyati va akliy iste`dodini tarbiyalash uchun zukko, zexnli, faxm farosatli bulishi va

bilimlarni tez egallashi lozim.

A Navoiyning «Xazoniyul maoniy», «Maxbubul qo`lib» va boshka asarlarida etuk barkamol

insonning axloki, ma`naviyati, odamlarga munosabati, iste`dodi va kobiliyati to`g`risida kimmatli

muloxazalar yuritilgan. Anna shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat karor topishi uchun muxim

axamiyatga ega ekani ta`kidlangan. Shuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota-

onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari, aloxida urin egallaydi. Navoiy

«Xamsa»sining xar bir dotsonida bukilmas iroda, irodaviy sifatlar, kat`iyatlik, shijoat, insonparvarlik

tuygulari, ijodiy xayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari moxirona yortilgan. Page 18

18

Yuqoridagilardan tashkari, BObur, Farobiy, Majlusiy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy,

Mukumiy, Furkat, Bedil, Zavkiy, Xamza, Avloniy va boshkalarning yoshlar tarbiyasiga, axlok-odob,

fe`l atvor, oilaviy xayot masalariga, shaxslararo munosabatlarga doir karashlari xam turli janrlardagi

asarlarda ravon va ixcham bayon qilib berilgan.

Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Shark va Garb madaniyati ta`sirida inson ruxiyati

Bilan boglik ator ogzaki va yozma, Amaliy va ilmiy asarlarda paydo bulla boshladi. Dastlabki

pedagogik psixologik mazmundagi asarlar XVII-XVIII asrlarda diniy axlokiy negizda yozilgan edi.

XVIII asrdan boshlab bolalar psixologiyasi buyicha muayyan tartibga, yunalishga va uslubga ega

bo`lgan ilmiy fikrlar vujudga keldi. Rus tarixchisi V. N, Tatishchev (1686-1750) ning «Fanlar va bilim

yurtlarining foydasi to`g`risida suxbat» kitobida fanlarning tasnifi, bilimlarni egallash zarurligi, tilning

xosiyati, yozuvchining axamiyati, yosh davrlarning xususiyati nuktai nazardan bayon kilingan. N I

Novikov (1744-1818) bashariyat farovonligini kuzlab yoshlar va bolalar urtasida foydali bilimlarni keng

yoish uchun ularni o`ziga xos yusunda tarbiyalash kerakligi goyasini ilgari suradi. Uning asarlarida

insonning kamoloti uchun tafakkur, xotira, axlok, idrok, xis-tuygu va taklidchilik aloxida axamiyatga

ega ekani ta`kidlanadi. A. N Radishchevning (1748-1802) «Peterburgdan Moskvaga sayoxat» kitobi

xam aslida peadagogik-psixologik asar deyish mumkin. Rus demokratlari A N Gertsen, N G

Chernishevskiy, N A Dobrolyubov, V G Belinskiylarning inson kamoloti to`g`risidagi karashlari

psixologiyani jonlantirishda muxim rol uynadi.

Rossiyada ilmiy psixologiyani rivojlantirishda K D Ushinskiy, N F Kapterev, I A Sikorskiy,

A P Nechaev, A F Lazuruskiy, P F Ushinskiyning «Inson tarbiya predmeti», N F Sikorskiyning «Bola

ruxi», A P Nechaevning «Xozirgi zamon ekspermentla psixologiyasi va uning maktab ta`limiga

munosabati», A F Lazuruskiyning «Maktab o`quvchisining tavsifi», P F Lesgaftning «Oilada bola

tarbiyasi va uning axamiyati» K elnitskiyning «Kizlar tavsifi» asarlari psixologik ilmiy tadqiqotni

jadallashtirishga xizmat qiladi.

Rossiyada G I Rosolinoning «Yosh psixologiyasi va nevrologiyasi» labaraoriyasi ishga tushdi.

«Tarbiya xabarlari», «Rus maktabi», «erkin tarbiya», «Kundaliklar» kabi jurnallar Chop etila boshladi.

Ana shuning zamirida «Oila tarbiyasi komusi» Dune yuzini kurdi. Bularning barchasi shaxs

psixologiyasi va differentsial psixologiyaning Fan sifatida shakllanishiga imkoniyat yaratdi.

Yuqorida aytilgan asarlarda idealitsik karashlarga xayrixolik, ijtimoiy muxitning

axamiyatiga e`tiborsizlik kuzga tashlanadi. Ularda insoning ijtimoiy mavjudotligini tan olinib, unga

ilmiy materialitsik nuktai nazardan yondashilsa-da, insondagi psixologik, fiziologik va biologik jixatlar,

tarkibiy qismlar tabakalanmaydi, tashki muxitni bosh omil deb tushuntiriladi.

Rus fiziologiyasining otasi I.M. Sechenov psixikaning reflektor xususiyatini kashf qilib,

shuningdek, bilish jarayoni, inson xis-tuygusi, o`zini o`zi anglashning fiziologik mexanizmini

tushuntirishi Fan olamidagi keskin uzgarish yasadi. I P Pavlov kashf etgan karor qonuniyatlar,

xossalar, ikkinchi signallar sistemasi eksperementla ishlarni olib borishga puxta zamin xozirlaydi.

I M Sechenov, I P Pavlov goyalariga asoslangan P O Effusi, N e Ribakov, K N qornilov, P P

Blonskiy, L S Vigotskiy va boshka olimlar yosh psixologiyasi buyicha kimmatli tadqiqotlarni amalga

oshirdilart va yangidan Yangi qonuniyatlarni yaratdilar.

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Garbiy evropa mamlakatlari va Akshda yosh psixologiya

fanlarida ilmiy tadqiqotlarga asoslangan kator asarlar paydo buldi. Amerikalik psixolog U Djems

«Ukituvchilar Bilan psixologiya to`g`risida suxbat» (1902) asarida yosh davrning xususiyatlari xakida

ilmiy va Amaliy axamiyatga ega bo`lgan ma`lumotlarni chukur taxlil kildi. K Byuler xonim (1879-

1963) o`zining ilmiy tadqiqotlarida faoliyatning xar xil yosh davrlaridagi rolini, faoliyat turlarida Page 19

19

fantaziya, tafakkur, nutk jarayonlarining rivojlanishini, akliy faoliyat xamda uning rivojlanish

boskichlarini, shaxsning shakllanishida biologik va ijtimoiy omillarning axamiyatini izchil urgandi.

Mazkur soxada tubdan farklanuvchi goyalar, nazariyalar yuzaga keldi, Masalan, amerikalik

psixolog S Xoll (1844-1924) Gekkelning evolyutsiya qonuniyatini psixologiyaga bevosita kuchiradi.

Uning fikricha irsiyat filogenezni ontogenezda takrorlaydi, xolos. Shvetsariyalik psixolog E klapared

(1873-1940) S Xolldan farkli ularok, ontogenez va filogenezda psixik funktsiyaning o`sishini urganish

uchun quyidagi xolatlarga e`tibor beradi; a) organizm extiyojini kondirish; b) Reflektor xarakat tusikka

duch kelsa, ongli xarakat vujudga keladi; v) unga nisbatan extiyoj sezsa, u xolda ma`lum faoliyat

turiga yunaltiriladi. E Klapared «Bola psixologiyasi va eksperemental pedagogika» kitobida kizikish,

motiv, extiyojlarning metodologik asarlari, bolalar tafakurining xususiyatlari va rivojlanish

qonuniyatlari, ularda datslab umumlashtirishning sinkterligi (aralash xoltadaligi) uxshashlik va

farklanishning bola ongida aks etishi to`g`risida muloxaza yuritadi.

Frantso`z psixologi E. Dyurkgeym (1858-1917) o`sish kishilarning xis tuygusini uzlashtirish

ekanini, shu boisdan, idrok iklingan tashki fikrlar va emotsiyalar bolaning ruxiy faoliyatini ifodalashini,

bola tajriba, an`ana, urf-odatlarni taklid orqali egallashini, biologiyada irsiyat qanchalik axamiyatli

bulsa, taklid xam jamiyatda shunday urin tutishini uktiradi. E Dyurkgeymning fikricha, bola taklid

qilish kobiliyati Bilan tug`iladi.

Frantso`z psixologi P Jane (1857-1947) psixik rivojlanishning biologik va ijtimoiy

munosabatlar muammosi Bilan shugulandi.

Uning nazariyaga binoan inson psixikasi ijtimoiy munosabatlarga boglik, zotan jamiyat va

tabiyat urtasidagi turli aloqalar sistemasining shaklanishi isnoning o`sishini belgilaydi. U aloqa deb,

xatti xarakatni tushunadi. Bu esa kishining atrof muxitga shaxsi munosabatidan boshka narsa emas,

albatta. P Janening fikricha, eng kimmatli, axamiyatli, ijtimoiy xarakat xamkorlikdagi faoliyatda uz

ifodasini topadi, shaxslararo tashki munosabatlar rivojlanishning printsipi xisoblanadi. P Jane uz

tadqiqotlarida psixikaning turt darajsi a0 mator reaktsiyaning o`sishi4 b) prentsepat xarakatning o`sishi;

V) shaxsiy ijtimoiy xarakatning o`sishi (o`zining xarakatini boshka kishilargsha moslashtirish);

g) intellektual sodda xatti-xarakatning o`sishi (nutk va tafakkurning rivojlanishi) mavjud ekanligini

asoslangan

Shvetsariyalik psixolog J Piaje (1896-1980) insonning kamol topishin bir necha davrlarga

ajratib urganishni tavsiya qiladi.

Yosh davrlar psixologiyasi alohida predmet sifatida XIX asrning boshlarida vujudga kelgan bo`lishiga

qaramay, uning mustaqil fan sifatida rivojlanishi va qaror topish yo`li ancha murakkab kechgandir.

Mazkur ilmning rivojlanishiga turli dunyoqarashlar o`rtasida olib borilgan doimiy ko`rash katta ta`sir

ko`rsatgan. Jamiyat tarixiy taraqqiyotining u yoki bu bosqichida qanday dunyoqarash ustuvorligiga

qarab, tekshirishlar darajasi va sifati, olingan natijalarni kanday izohlash zarurligi belgilab berilgan.

O`tmishda ajdodlarimiz insonning psixologik qonuniyatlarini, muayyan ilmiy yo`nalishda

o`rganmagan bo`lsalarda, biroq allomalarning qo`lyozmalarida mazkur holatlarning namoyon bo`lishi,

inson kamoloti borasidagi qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi.

Jumladan, Abu Nasr Forobiy pedagogika masalalarini va ular bilan bog`liq bo`lgan psixologik,

fiziologik muammolarni ijobiy hal etishda insonni har tomonlama yaxlit va o`zaro o`zviy bog`liq

bo`lgan qismlardan iborat, deb aytadi. Forobiy mavjudotni bilishda ilm-fanning rol`ini hal etuvchi omil

deb biladi, uningcha inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tug`ilishda mavjud, lekin aqliy bilimi,

ma`naviyligi, ruhi, entellektual va axloqiy xislatlari, xarakteri, diniy, urf-odatlari, ma`lumoti tashqi

muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga keladi, inson o`z faoliyati yordamida Page 20

20

ularni egallaydi, ularga erishadi. Uning aqli, fikri, ruhiy yuksalishining eng etuk mahsuli bo`ladi, deb

ta`kidlaydi.

Abu Rayhon Beruniy ta`lim va tarbiyaning maqsadi, vazifalari va mavqei, inson, yosh avaodning

rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma`noda insonparvarlik va insonshunoslik zamirida yaratilgan. Bilim

va tarbiyaning tabiatga uyg`unlik tamoyillarini mo`tafakkirning barcha asarlarida ko`zatish mumkin. U

insonni tabiatning bir qismi deb ta`kidlaydi..

Beruniy ta`lim jarayonining tabiatiga chuqur kirib borib, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga

olish asosida qurilgan o`qitish tabiatga uyg`unligini o`qtiradi. Beruniy pedagogik ijodida inson va uning

baxt-saodati, ta`lim-tarbiyasi, kamoloti bosh masala bo`lgan.

O`rta asrda yashab, ijod etgan donishmand, tabobat ilmining doxiysi Abu Ali ibn Sino inson ruhiyati,

tana va qalbning birligi, inson organizmining to`zilishi, undagi nerv faoliyati va ularning tarmoqlanishi,

holatlari haqidagi qimmatli ma`lumotlari hozirga-qadar tibbiyotning muhim negizini tashkil etadi.

Yusuf Xos Hojib ijodining bosh masalalaridan biri – komil insonni tarbiyalashdir, adib o`z asarlarida

eng komil, jamiyatning o`sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan

bo`lsa, shu asosda u o`z tamoyillarini izchil bayon etadi. “qo`tadtu bilit” (“Saodatga yo`llovchi”) asari

ta`lim va tarbiya-ma`naviy kamolotning yo`l-yo`riqlarini, usullarini, chora tadbirlarini o`zida

mujasamlashtirgan, axloq va odobga doir ma`naviy manbadir.

Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, “Xirandnomai Iskandari”, “Tuhfatul ahror” va boshqa

asarlarida ilm-ma`rifat ta`lim-tarbiya, kasb- hunar o`rganish, inson ijobiy fazilatlari haqidagi fikrlari

ifodalangan.

Alisher Navoiyning “Xazoyinul maoniy”, “Mahbubul qulub” va boshqa shu singari asarlarida etuk,

barkamol insonning axloqi, ma`naviyati, o`zgalarga munosabati, iste`dodi va qobiliyati to`g`risida

qimmatli mulohazalar yuritilgan, ana shu psixologik mezonlar ijtimoiy adolatning qaror topishi uchun

muhim ahamiyata ega ekani ta`kidlangan, shuningdek, Navoiy asarlarida yosh avaodni barkamol inson

sifatida shakllanishida ota-onaning rol`i, ayollarning iffatliligi, kishilarning kamtarligi haqidagi fikr-

mulohazalari alohida o`rin egallaydi.

Navoiy “Xamsa”sining har bir dostonida bukilmas iroda, kat`iyatlilik, itoat, insonparvarlik tuyg`ulari,

ijodiy xayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. Shuningdek, bu borada

Mahmud qoshgariy, Ulutbek, Nahshbandiy, Ogahiy singari buyuk sharq mo`tafakkirlarining yoshlar

tarbiyasiga, o`qituvchi, tarbiyachining jamiyatdan o`rni, axloq-odob, fe`l-atvor, oilaviy hayot,

kishilararo munosabatlarga doir qarashlari ularning asarlarida ravon va ixcham bayon etilganligini

ta`kidlash mumkin.

Takrorlash va muxokama qilish uchun savollar.

1. Go`daklik davri, uning tugma xususiyatlari va rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlari.

2. Ilk bolalik davridagi muloqotning psixik jihatlari,

3. Ilk bolalik davridagi asosiy faoliyat guri.

4. Yoshdagi krizis: uning sabablari va namoyon bo`lishi.

5. Ilk bolalik davrida shaxs shakllanishining psixologik asoslari Page 21

21

MAVZU: ILK YoShDAGI VA BOGChA YoShIDAGI BOLALARNING PSIXOLOGIK

XUSUSIYaTLARI.

ReJA:

1.Ilk yoshdagi va bogcha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari.

2. Go`dak bola nerv sistemasining xususiyatlari.

3. Retseptor va xarakat faoliyatining rivojlanishi.

4. Bogcha yoshidagi bolalarning sensor taraqqiyoti. 1-3 yoshli bolalarning intellektual

rivojlanishi.

5. Bogcha yoshidagi bolalarning xar tomonlama va garmonik rivojlanish muommosi.

6. Bogcha yoshidagi bolalarni maktab ta`limiga tayyorlashning psixologik masalalari.

Bola bir yoshgacha bo`lgan davrda jismoniy va psixik jixatdan tez usadi. Bu davrda bola kup

jixatdan ojiz bo`lib, kattalarning doimiy va to`g`ri parvarish qilishiga muxtojdir. Bolaning to`g`ri

kelgusida soglom bulishi va psixik jixatdan normal o`sishi uning bir yoshgacha bo`lgan davrda to`g`ri

parvarish kilinishiga bolik bo`ladi. Yangi tug`ilgan bolaning jismoniy qiyofasi o`ziga xos bo`lib,

kattalarning jismoniy qiyofasidan ancha fark qiladi. Yangi tug`ilgan bola gavdasining sondan

buyingacha bo`lgan qismi juda uzun, oyoqlari kalta, boshi nisbatan katta, buyni kiska bo`ladi.

Katta yoshdagi kishining boshi gavdasining sakkizdan bir qismini, yangi tug`ilgan bolaning

boshi esa gavdasining turtdan bir qismini tashkil etadi. Yangi tug`ilgan bolaning gavdasi yuqori qismi

pastki qismiga karaganda ancha uzun bo`ladi. Yangi tug`ilgan bolaning buyi urta xisobda 48-52 sm

bo`ladi. Uning yuz juda kichkina bo`ladi.

Go`dak bir minutda 50-60 marta nafas olib, nafas chikaradi. Ammo katta yoshdagi kishi esa bir

minutda 16-14 marta nafas oladi. Yangi tug`ilgan bolaning nafas olish yuli xali juda tor bo`ladi. Bundan

go`dakning dastlabki kunlarda toza va sof xavoga ayniqsa muxtoj ekanligi ravshan kurinib turadi. Bola

urniga ungay xolatda yotkazilmasa kisib yurgaklansa uning nafas olishi uchun kushimcha kiyinchilik

yuzaga keladi. Agar bola go`daklik davrida noto`g`ri parvarish kilinsa, uning skeletidagi turli qismlar

turlicha, ba`zan bolaning biror eri kiyshik bo`lib o`sishi mumkin. Kupincha bunday kiyshik o`sish

umurtkasida sodir bo`ladi, chunki umurtkasi suyagi juda elatsik va yumshok bo`ladi.

Bir yoshgacha bo`lgan davrda bolaning jismoniy qiyofasida katta uzgarishlar ruy beradi. Uning

vazni va buyi sezilarli uzgaradi.

Keyinrok borib, vaznining ortishi bir muncha sekinlashadi.va yoshi qanchalik ulgaysa ,

vaznining ortishi shuncha sekinlashadi. Bola bir yoshgacha uning vazni taxminan 6 kg ga ortsa ( bir

yoshli bolada vazn taxminan 9 kg bo`ladi.) , keyingi 2 y davomida ya`ni bir yoshdan uch yoshgacha

uning vazni 5 kg ga ortadi.( 3 yoshli bolaning vazni taxminan 14 kg bo`ladi.)

Bola bir yoshga tulguncha uning gavda qismlarining nisbatida xam katta uzgarishlar ruy

beradi. Uning qo`l-oyoqlari , ayniqsa oyogi tez usadi. Kukrak kafasi uzayadi, kukrak kafasining xajmi

kengayadi,buyni uzayadi, boshi gavdasiga nisbatan kichikrok bo`lib qoladi.

Bola bir yoshga tulish oldidan uning jismoniy o`sishi atrof-tevarakdagi sharoitga ancha

moslashib qoladi va tashki muxitning noqo`lay ta`siriga kamroq beriladigan bo`ladi.

Ma`lumki, bolaning psixikasi, xulk-atvori katta yoshdagi kishining psixikasidan ancha

fark qiladi. Uning sababi shuki, bola psixikasining moddiy negizi bo`lgan nerv sistemasi o`ziga xos

xususiyatga egadir.

Bolaning ayniqsa tug`ilganiga bir necha oygina bo`lgan bola nerv sistemasining quyi

bo`limlari katta yoshdagi kishilar nerv sistemasining quyi bo`limlariga karaganda bekiyos katta rol Page 22

22

uynaydi. Nerv sistemasining quyi bo`limlari ancha ilgari paydo bo`ladi va tezroq etiladi. Shartsiz

reflekslar nerv sistemasining mana shu qismlari orqali vujudga keladi. Shu tufayli chakalokning

dastlabki tamshanish, yutish, sulak chikarish va shu kabi reflekslar kondiriladi.

Bola tug`ilganidanok unda bir kator analizatorlar normal yaxshilab turadi. Badan

analizatori ana shular jumlasidandir. Yangi tug`ilgan bola badanining sezgirligi katta yoshdagi kishi

badanining sezgirligidan kuchlirok bo`ladi. Shu sababli yangi tug`ilgan bolaga badaniga kattik

botmaydigan kiyimlar kiydirish kerak. Tanasiga tegilsa bola turli xarakatlar bilan javob beradi. To`g`ri

bu xarakatlarning kupchiligi tartibsiz tarzda, lekin juda muayyan shartsiz reflektor reaktsiyalar xam

bo`ladiki, bunday reaktsiyalar fakat yangi tug`ilgan bolalrgina xos xarakterli reaktsiyalardir.

Chakalokning labiga tegishingiz bilan unda darxol emish xarakatlari sodir bo`ladi.Kaftiga qo`lingizni

tegizsangiz u barmoklarini yumib oladi. Chakalokni ko`tarsangiz xam u qo`liga ushlab olgan

barmoklaringizni quyib yubormaydi.

Robinzon refleksi deb ataluvchi bunday refleks bola bir necha xaftalik bo`lganida paydo

bo`ladi va u ikki oyga to`lganidan keyin esa yuk bo`lib ketadi.

Bola tug`ilgan kundan boshlab , tam bilish analizatori ishlay boshlaydi. Yangi tug`ilgan

bola shirinlikni , achchiqni, nordonni, shurni sezadi. Chakalokka biror narsaning mazasi yokmasa aftini

bujmaytiradi. Bola ta`mi yokmagan narsadan totinmaslikka xarakat qiladi, ya`ni yuzini ugiradi.

Bola tug`ilgandan boshlab , uning xid bilish analizatori normal ishlay boshlaydi va shu

tufayli xidni fark kila boshlaydi. Sassik , qo`lansa, badbuy narsalarga nisbatan bolada salbiy reaktsiya

paydo bo`ladi.Ta`m bilish va xid bilish analizatorlarining faoliyati bolaning ovkatga bo`lgan muxim

extiyojni kondirish bilan chambarchas boglangan.

Bola tug`ilganidan keyin uning qulog`iga azon aytish kerak, shundan keyin u yaxshi

eshitadigan bo`ladi,degan xurofotning bizda paydo bulishiga sabab xam shu , xakikatdan esa chakalok

tug`ilgan paytda qulog`ining eshitmay kolishiga sabab shuki, qo`lokning ichi ona qornida suyuqlikka

tulib qoladi. Bir oz vaktdan keyin bu suyuqlik yo`qolib , ochiladi.

Kurish analizatorining takomillashmaganligishu narsada xam namoyon bo`ladiki, bola

tug`ilganidan keyin dastlabkivaktda uning kuz tur pardasidagi markaziy qismlargina sezish kobiliyatiga

ega bo`ladi.Kuz pardasida esa rangni ajratish apparati bor.

6 oylik bo`lganida bola asosiy ranglarni va eng oddiy shakldagi narsalarni farklay

boshlaydi. Eshitish va kurish analizatorlarining faoliyati mukammal emasligining sababi shundaki, bola

tug`ilgan paytida uning bosh miya po`sti xali etarli ravishda rivojlanmagan bo`ladi, analizatorlarning

markaziy qismlari esa bosh miya po`stida joylashgan.

Bola usa borgan sari unda juda kup yangi shartli reflekslar paydo bo`ladi. Bu shartli

reflekslar tobora murakkablashib, bola psixikasining o`sishida fiziologik negiz bo`lib qoladi.

Bolaning bir yoshlik davri uning psixikasining tez sur`atlar bilan o`sishi davridir.

Bola tug`ilgan kunlarda uning faoliyati fakat eng zarur extiyojlarni kondirish bilan

cheklanadi. Yangi tug`ilgan bola sutkasiga 20 soatga yaqin uxlaydi. Fakat qorni ochkaganida,

chankaganida, sovukni sezganida uygonadi. Extiyoji qondirilginidan keyin yana uyquga ketadi. Bu

davrda uxlashni bolaning normal xolati deyish mumkin.

Uzok ( uxlashdan keyin ) tufayli bola energiyasining asosiy qismi uning tez o`sishiga va

jismoniy jixatdan chinikishiga sarf bo`ladi, chunki yuqorida aytib utilganidek, bola tug`ilganidan

keyingi dastlabki vaktlarda jismoniy jixatdan ayniqsa tez usadi.

Bola sekin kamroq uxlaydigan bo`ladi va atrofdagi narsalarning ta`siriga ko`proq

qiziqadigan bo`ladi. Bir oylik bola narsalarning xarakatiga karab, boshini burishi mumkin, ikkinchi oyga Page 23

23

utganda u tovush kelgan tomonga karab boshini buradi, keyinrok esa ovozni eshitib, gapirgan kishini

ko`zi bilan kidira boshlaydi.

Bolaning miyasi tobora ko`proq taassurot oladigan bo`lib qoladi, bu esa yanada

rivojlanishga yordam beradi.

Bu vaktlarda kelib bolada xamma analizatorlarning shartli reflekslari mutsaxkamlanadi.

Ayrim bir butun qilib boglaydigan shartli reflekslar vujudga kelishi natijasida bola narsani yaxlit xolida

idrok qiladigan bo`lib qoladi. U tevarak- atrofdagi narsalarni idrok kila boshlaydi. Chunonchi , bola

tug`ilgandan boshlab, onasining ovozini eshitadi. Badaniga onasining qo`li tekkanini sezadi, onasining

aftini ko`radi.

Bolaning idroki bilan xarakatlari urtasidagi boglanish tobora mutsaxkamroq bula boradi.

Bola aktiv xarakat qilish bilan o`zining juda xilma-xil xarakatlari bilan tevarak- atrofidagi narsalarni

bilib oladi.

Bolada ixtiyorsiz diqqat xam usadi. Bola tug`ilgan paytlarda uning e`tiborini asosan

o`zining organikextiyojlarini kondiradigan narsalar jalb kilar edi. Endi bolaning diqqatini ung yaqinrok

bo`lgan xilma-xil narsalar jalb qiladi. Xarakatda bo`lgan yaqinrok tovush chikaradigan narsalar

bolaning diqqatini ko`proq jalb qiladi.

Bu yangi xarakatlarning paydo bulishi bolaning tevarak-atrofdagi narsalarni bilishini

yanada aktivlashtiradi. Bola o`zining qo`llarini, boshini timiskalab, ushlab ko`radi. Oyogini qo`li bilan

ushlab, ogziga tortadi. O`ziga yaqin turgan narsaga kizikib karaydi, qo`l uzatib, uni ushlab oladi.

Bunday xarakatlarni kila olish bolani kuvontiradi, u oyoqlarini pitirlatadi, qo`ladi, guv-

guvlaydi. Ushlab olgan narsasini silkitib ko`radi, sungra uni og`ziga solmoqchi bo`ladi.

Bola uch-turt xaftalik bo`lganidayok, unda xarakat xotirasining dastlabki kurinishlari

paydo bo`ladi. Birinchi shartli refleksning vujudga kelishi ana shunday dalolot beradi. Agar bolani

emizgan vaktidagidek qo`liga olinsa, u tamshanib, emishiga xarakat qiladi. Bola xarakatining usa borishi

bilan uning xarakat xotirasi xam usadi. Uch-turt oylik bolada yaqqol obrazli xotira paydo bo`lganligini

kuramiz.

Kattalarning aytgan so`zlarini tushunish bolada xotiraning o`sib borayotganligini

kursatadi. Olti-etti oylik bola oti aytilgan narsani biladi va uni kursatib beradi.

Go`dak xarakatlarining takomillasha borishi uning psixikasining yanada ko`proq

eplashtiradigan bo`lib qoladi. Besh oylik bola yonboshlab agdarilishi, sungra esa qornini erga berib

yota olishi mumkin. 7-8 oylik bola odatda karovotni yoki boshka bir narsani ushlab tik tura oladi. Endi

murakkabrok xarakatlar kila boshlaydi. Karovotning setkasini ushlaydi, sungra unga osilib chukkalab

turadi. Oldingi bir oyogini quyib oladi va nixoyat, urnidan turadi.

Jismoniy jixatdan yaxshi usgan bola 9-10 oylik bo`lganidan yura boshlaydi. Datslab bola

biror narsani ushlamay, o`zi mutsakil ravishda tik turadi, kiyinchilik bilan bulsa xam uz muvozanatini

saklaydi. Sungra kurka-pisa birinchi kadamlarini quyib alpinib-tolpinib yura boshlaydi.

Bola 6 oyga to`lganidan keyin xali gapirmasa xam, lekin unda nutksiz tafakkur

elementlari paydo bo`ladi. Aslini olganda, bola biror narsani yoki kimsani tanishni urgangan vaktdan

boshlab unda tafakkur elementlari bo`ladi. Xar-bir narsani tanib olish utgan tajriba asosida shu narsani

fikrlashni takoza qiladi. Bola biror yangi narsani bilishi bilan uni ilgari kurgan narsalari bilan

takkoslaydi, ularning bir-biriga uxlashligini yoki bir-biridan farkini belgilab oladi. Nutk paydo bulishi

va o`sishi bilan bolaning tafakkuri yanada usadi.

Bola nutkning o`sishi uchun kerakli asos, uning go`daklik davrida vujudga keladi.

Chinakam nutk go`dakning davridan utgandan keyin shakllanadi, lekin shunga karamay, go`dak bolada

nutkning dastlabki belgilari uning psixikasini utsirishda juda katta rol uynaydi. Page 24

24

Bola 8 oylik bo`lganida kattalarning gapini tushuna boshlaydi. Datslab u intonatsiyaga va

mimikaga ko`proq e`tibor beradi. Intonatsiyani , ya`ni ovoz oxangini uzgartirish bilanok , bola

kattalarning gapini tushunmay qoladi.

To`g`ri, bir yoshga tulguncha bolaning so`zlari o`ziga xos bo`ladi, asosan taklid

tarikasidagi va tovushga taklid qilib aytilgan so`zlar bo`ladi.

Bola nutkining bunda keyingi o`sishi kup jixatdan kattalarning gapiga taklid qilish yuli

bilan boradi. Bola kattalarning so`ziga taklid, yangi so`zlarini urganib oladi, shu so`zlarni jumla

tarikasida boglab ifodalashni urganadi. U kattalar bilan gaplashish va muomala qilish yuli bilan yangi-

yangi so`zlarni urgana boradi.

Bola bir yoshga tulguncha nutk va tafakkurni egallashga birinchi kadamlarnigina kuyadi.

Bola bogcha yoshiga etguncha uning tafakkuri va nutki yanada usa boshlaydi.

Organizmning xayoti va taraqqiyoti uchun mutlaqo zarur bo`lgan tabiiy extiyojlar tufayli

bolada dastlabki xsilar paydo bo`ladi va dastlabki paytlarda uning xislari shu tabiiy extiyojlar doirasi

bilan cheklanadi.

Tuyish yoki ochlik, issiklik yoki sovuk kotish, kanoatlanish , roxatlanish yoki norozilik

tugdiradi.

Bular bolaning tugma xislari bo`lib, bu xislarning fiziologik asosi tabiiy uz-o`zidan

saklash shartsiz reflekslari kurinishlarning xissiy formasidir.

Tug`ilgandan keyin dastlabki oylarda bolada chuchish xissi xam paydo bo`ladi. Bola

gavdasining xolati tusatdan uzgartirilsa, tusatdan birov bakirib yuborsa yoki biror narsa takillab ketsa,

bola bigillab yiglay boshlaydi. Nafasi kisilib qoladi. Mimika xarakterli tusga kiradi. Fiziologik jixatdan

karaganda bolaning bu xolatini shu bilan izoxlash mumkinki, bu xolat bosh miya po`stida tormozlanish

prottssessining keng yoyilganligini ifodalaydi, buning natijasida bosh miya po`stining tartibiga soluvchi

faoliyat tuxtab qoladi va endi bolaning xarakatini nerv sistemasining quyi bo`limlari boshkaradi.

Bolaning xarakatini sikibquyish unda norozilik va xatto gazab xissini tugdiradi.

Aksincha bolaning aktiv faoliyatida bulishi uchun imkoniyat beradigan xarakat erkinligi , unga xuzur

baxsh etadi, uni kuvontiradi. Bola yangi narsaga kizikib karaydi, sungra uni qo`li bilan ushlab

kurmokchi bo`ladi, uyinchoklarni uynaydi, uyinchoklarni tashlab yuborib va ularning takillab tushgan

tovushini eshitib xuzur qiladi.

Go`dak davrida bolada kelajak iroda protsesslarining boshlangich elementlari paydo

bo`ladi. Biz bu erda to`la ma`nodagi iroda protsesslari to`g`risida xali gapira olmaymiz. Bular iroda

protsesslarining fakat ayrim elementlari bulsa xam, lekin bola irodasining o`sishi katta axamiyatga ega.

Bola 6 oyga to`lganidan keyin uning xarakatlarida kattalarning xarakatlariga taklid qilish

katta rol uynaydigan bo`lib qoladi. Bu vaktda bola uz xarakatlarning maksadini unchalik anglamaydi.

Oldingi anglab, sungra xarakat kilmaydi, balki xarakat bilan maksad ayni vaktda paydo bo`ladi.

Bir yoshga tulish oldidan bolaning nutki usa borgan sari akli xam tez orta boradi.

Natijada irodaviy protsesslarning yanada tarakkiy etishiga yul ochiladi. Endi u uz xarakatlarining

maksadini yaxshirok anglaydigan bo`lib qoladi, kattalarning aytganini qiladi, unchalik murakkab

bulmagan iltimoslarini bajaradi. Mana shularning xammasi irodaning o`sishiga yordam beradi.

Bola bir yoshga etguncha unda dastlabki xam ijobiy, xam salbiy odatlar paydo bo`ladi.

Muayyan vaktda emishga odatlanish juda erta paydo bo`ladi. Bola 6 oyga to`lganidan boshlab,

yuvinishga odatlanadi. Shu bilan bir katorda bolada salbiy odatlar xam «qo`lga urganish» fakat

tebratgandagina uxlash, barmogini ogziga solib surish kabi salbiy odatlar xam juda erta paydo bo`ladi.

Shartli reflekslar odatlanishning fiziologik asosidir. Page 25

25

Bolada yoshlik chogidan boshlabok o`ziga xos xususyatlari borligini kuramiz. Bu

xususiyatlar temperament bilan boglik bo`ladi. Bolaning umuman xarakatchanligi, ta`sirlarga tez

berilishi, yangi xarakatlarni tez urganib olishi, bolaning kayfiyati mana shularning xammasida bola

temperamentining xususiyatlari sezilib turadi.

Ma`lumki, temperament bilan boglik bo`lgan individual xususiyatlarga tarbiyaviy ta`sir

utkazish juda kiyin bo`ladi. Birok bolaning yoshligidan boshlab bu ish to`g`ri yulga quyilsa , xar kanday

temperamentli bola xarakterida ijobiy sifatlarni tarbiyalash mumkin.

Birinchi davr- yangi tug`ilgan chakalok ( taxminan 2 oygacha bo`lgan) davrdir. Bu

davrda bola jismoniy jixatdan xali juda zaif bo`ladi, shu bilan birga, u jismoniy jixatdan nixoyat

darajada tez usadi va rivojlanadi. Bu davrda eng asosiy vazifa , bolani parvarish qilish, uning jismoniy

jixatdan normal o`sishini va rivojlanishini ta`minlash, uyqu , ovkatlantirish va shu kabilar soxada

rejimga rioya qilishdan iborat.

Ikkinchi davr – go`daklik ( taxminan ikki oylikdan to yura boshlagunga bo`lgan) davrdir.

Bu davrda bolaning psixikasi nixoyat darajada tez usadi. Kattalarning bu davrda bolaning psixikasini

utsirishga muttasil xarakat qilishi kerak.

Mana shu ikki davrning o`ziga xos xususiyatlarini xisobga olib,bolaning o`sishida biz

yuqorida aytib utgan juda katta muvaffakiyatlarga erishmok uchun butun shart-sharoitni yaratib bera

olamiz.

Shuni alohida ko`rsatish joizki, 1,6 3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi. Bu

davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur harakatlarining yangi ko`rinishlarini tashkil etadi. 1

yoshli bola predmetlarni izchil, sistemali ravishda ko`rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning

qandaydir bir ko`zga tashlanib to`radigan belgisiga o`z e`tiborini qaratadi va predmetlarni shu

belgilariga ko`ra taniydi. Keyinchalik yangi idrok harakatlarining egallanishi bolaning predmetli

harakatlarini bajarishdan ko`z bilan chamalab, harakat qilishiga o`tishda namoyon bo`ladi, endi u

predmetning bo`laklarini ushlab ko`rmasdan, balki chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yoshli bola

kattalarning ko`rsatgan namunasi, rangi shakli va kattaligiga ko`ra, aynan shunday predmetlarni

chamalab, idrok etgan xolda tug`ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so`ngra kattaligiga va undan

keyingina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayonda bola bir xil xususiyatga ega bo`lgan juda kup

predmetlar mavjudligini tushuna boshlaydi. Lekin, bola rasm chizishni boshlagani davrida

predmetlarning rangini e`tiborga olmaydi va o`ziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning

ko`rsatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to`g`riburchak, ko`pburchak)

va 8 xil rangni (kizil, qovoq sariq, sariq, yashil, ko`k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va

shakllarning maqsadga muvofiq ishlatilishi jihatidan turli xil narsalarda turlicha namoyon bo`lishi

sababli, bu yoshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan ularning nomlarini aniq bulishlari va o`z

nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq. Kattalarning bu yoshdagi bolalardan ana shu rang va

shakllarni eslab qolishini talab etishlari birmuncha noto`g`ridir, buning uchun mos davr 4-5 yoshlar

hisoblanadi.

Bola 3 yoshigacha o`zlashtirgan so`zlar asosan predmet va harakatlarning nomlarini bildiradi. Nomlar

asosan uning vazifasini anglatadi, bunda predmet yoki harakatning tashqi ko`rinishi o`zgarsa ham uning

nomi o`zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlarning nomlarini ishlatilishini funktsiyalariga

bog`lagan holda tez o`zlashtiradi.

Ilk bolalik davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Buni bola

biror predmetni olishta harakat qila olganidan so`ng, uni sinchiklab o`rganishida ko`rishimiz mumkin.

Ularning tafakkurlari, asosan, ko`rgazmali-harakatli bo`lib, u atrof olamdagi turli bog`liqliklarni

o`rganishga xizmat qiladi. o`zidan o`zoqroq turgan koptokni biron-bir o`zunroq narsa bilan itarib Page 26

26

yuborish mumkinligini ko`rgan bola, endi mustaqil ravishda divan tagiga kirib ketgan koptokni tayoqcha

yordamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi, Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta

o`rin-to`tadi. Umumlashtirishda nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, soat deyilishi bilan bola qo`l

soatini yoki devordagi osma soatni ham tushunishi mumkin, Lekin, ular turlicha bo`lganligi bois, ularda

umumiylikni topish bola uchun birmuncha qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash yordamga keladi va

umumlashtirishni tashkil etadi.

2-3 yoshli bolalar ma`lum bir predmetlarning o`rniga ularning o`rnini bosishi mumkin deb hisoblagan

boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan, o`yin jarayonida bola qoshiq yoki termometr o`rnida,

yogochdan yasalgan krovat yoki mashina o`rnida foydalanishi mumqin. Bir predmetni boshqasi o`rnida

qo`llaniladi.

Uch yoshgacha bo`lgan bolalarning psixik rivojlanishidagi asosiy yangi o`zgarishlar.

Yosh

davrlari

Bilishi

Harakati

Muloqoti

3 yosh

Nutqning shakllanishi. Obrazli

tafakkurning dastlabki nishonalari.

Atrof muhitdan o`zini ajratishi.

Qat`iylikni anglash.

Qo`l predmetli harakatlarning

rivojlanganligi.

O`z

hatti

harakatlarini

irodaviy

boshqarishning ko`rinishlari

O`z-o`zini anglashni

yubzaga keldishi, Dastlabki

axloqiy qoidalarni egallashi

2 yosh

Faol nutqni tushunishi va o`zida

yuzaga kelishi

Qo`l va oyoq funktsiyalariningg

aniq belgilanishi

Harakter asoslarining

shakllanishi

1 yosh

Nutqni tushunishning dastlabki

belgilari

Mustaqil Holda tik turish va

yurish

Nutqni

qo`llashning dastlabki

belgilari

10 oylik

Bog`liklik reaktsiyasini

yuzaga kelishi begona

muxit va begonalar

orasida xavotirlik

8 oylik

Sensamotor intellektning yuzaga

kelishi

Tayanib yurishi

Jest, mimika va

pantomimika yordamida

noverbal muloqoti

7 oylik

Yordam bilan turishi

5 oylik.

Yordam bilan o`tirishi

3 oylik

Ko`rish qobiliyatining shakllanishi Yon tomoniga o`tirilishi

Onaning jilmayishiga javob

qaytarishi

2 Hafta Onaning tovushini boshqa

tovushlardan farqlashi

1 Hafta Harakatlarni ko`zatishi •

Ilk bolalik davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Buni bola biror

predmetni olishta Harakat qila olganidan so`ng, uni sinchiklab o`rganishida ko`rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari,

asosan, ko`rgazmali-Harakatli bo`lib, u atrof olamdagi turli bog`liqliklarni o`rganishga xizmat qiladi. o`zidan o`zoqroq turgan

koptokni biron-bir o`zunroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko`rgan bola, endi mustaqil ravishda divan tagiga kirib Page 27

27

ketgan koptokni tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi, Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish

katta o`rin-to`tadi. Umumlashtirishda nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, soat deyilishi bilan bola qo`l soatini yoki

devordagi osma soatni Ham tushunishi mumkin, Lekin, ular turlicha bo`lganligi bois, ularda umumiylikni topish bola uchun

birmuncha qiyinroq Hisoblanib, bu borada fikrlash yordamga keladi va umumlashtirishni tashkil etadi.

2-3 yoshli bolalar ma`lum bir predmetlarning o`rniga ularning o`rnini bosishi mumkin deb Hisoblagan boshqa

narsalardan Ham foydalanadilar. Masalan, o`yin jarayonida bola qoshiq yoki termometr o`rnida, yogochdan yasalgan krovat

yoki mashina o`rnida foydalanishi mumqin. Bir predmetni boshqasi o`rnida qo`llaniladi.

Takrorlash va muhokama qilish uchun savollar.

1.Bog`cha yoshidagi bolalarning psixologik xususiyatlari.

2.Bog`cha davrida bola shaxsishntg rivojlanishi shart-sharoitlari.

3.Bog`cha yoshidagi bola faoliyatining psixologik xususiyatlari.

4.Bog`cha yoshdagi bolada xulq motivlarining rivojlanishi va o`ziga baho berishi shakllanishi.

5.Bog`cha yopshdagi bolada bilish jarayonining rivojlanishi.

6. Bog`cha yoshdagi bolaning maktabdagi ta`limga psixologik tayyorgaligi.Page 28

28

KIChIK MAKTAB YoShI DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI

ReJA:

1. Kichik maktab yoshi davri haqida umumiy tushuncha.

2. Kichik maktab yoshi davrida o`quvchilarda bilish jarayonlarining rivojlanishi.

3. Kichik maktab yoshi o`quvchilarining jismoniy taraqqiyoti.

4. Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi.

5. Bolanint maktabga psixologik tayyorgarligi.

Kichik yoshdagi o`quvchilarning 7-8 yoshdan 10-11 yoshgacha bo`lgan bolalar bo`lib,ular

boshlang`ich sinf o`quvchilari hisoblanadi.Bu yillarda bolaning hayoti va faoliyatida muhim

o`zgarishlar yuz beradi.Binobarin,ularning psixikasida ham sezilarli darajada o`zgarishlar

bo`ladi.Bolaning maktabga kirishi uning hayotida burilish chog`idir.Bola maktabga kirib o`qiy

boshlashi bilanoq.uning hayotida asosisy faoliyat o`qish bo`lib qoladi.O`qish o`quvchining

vazifasi,ijtimoiy burchidir.O`qituvchi bilan birinchi uchrashuvdayoqbolalar ko`p narsalarni eshitadi va

maktabdagi o`qish haqida ko`p narsalarni bilib oladi va o`qishning nimaligini anglay

boshlaydi.Maktabda bola sistemali ravishda yangiliklar oladi.Bu o`quvchining kundan-kunga orttirib

borayotgan,xilma-xil mazmundagi bilimlarning manbaidir.Bolaning bilimlarni sistemali ravishda

o`zlashtirib borishi natijasida undagi bilimning doirasi ham kengayib boradi,aqliy jarayonlar

rivojlanadi,shu bilan bir qatorda,bolaning emotsional va irodaviy xususiyatlari qayta tarkib

topib,rivojlana boshlaydi, Maktabdagi talim jarayonining o`zi bolaninig sezgi, idrok, tafakkur, nutq va

diqqatlariga yangi talablar qo`yadi. Maktabdagi o`qish, tashkiliy muayyan maqsadga qaratilgan ancha

ixtiyoriy protsesslar talab qiladi.Ko`rish sezgisi bilan idrok maktab ta`limida katta o`rin egallaydi.Gap

shundaki, odam tashqi dunyodan keladigan axborotning asrsiy qismini ko`rish retseptori faoliyati

orqali oladi. Ya`ni ko`rish retseptori orqali olinadigan axborot hamisha boshqa retsnptorlardan

keladigan axborotning 😯 % ga to`g`ri keladi. O`quvchilarga dars paytida o`z diqqat e`tiborini

uzoqdagi predmetlarga doimiy ravishda ko`chirib turishga to`g`ri keladi.

Masalan:o`quvchi diqqatini doskadan o`qituvchining oldidagi tsolga,so`ngra o`zi oldidagi

daftarga ko`chiradi.Bu jaorayon aksincha ham bo`lishi mumkin.Bu faoliyatda har ikkala ko`zni

to`xtovsiz ravishda moslashtirish zararuriyati tug`iladi.Bola ko`zini akkomadatsiya qobiliyati o`sa

boradi.Akkomadatsiyaning eng yuqori diopozoni 10 yoshli sh bolalardagina kuzatiladi.

Mashg`ulot jarayonida bolada gox uzoqqa,gox yaqinga qarashga extiyoj bo`ladi.Har ikkala

ko`zning simmetrik xolati ham sezilarli darajada boshlang`ich ta`limida takomillashadi.O`qish

faoliyatining boshlarida o`quvchilarning toliqishlari yuqorida ko`zsatilgan ko`rish sezgi jarayonida

akkomadatsiya va konvergentsiya aloqasi to`la garmoniyaga ega bo`lgan xolda takomillashadi,toliqish

zaiflashadi.Kichik maktab o`quvchilari ranglarni va rang tuslarni seza boshlaydilar.e.I.Ignatevning

tekshirishlari shuni ko`rsatadiki,asosiy rang tomonlarining tusini ajratish murakkab ishdir.Shuning

uchun bolalarni bunga o`rgatish kerak.1-sinf o`quvchilari qizil rangning o`rta hisobda 3 ta tusini,sariq

rangning 2ta tusini ajrata oladi.Yashil va ko`k ranglarni butunlay ajrata olmaydilar.1-inf

o`quvchilari,ayniqsa qizlar asosa eng ko`p uchraydigan qizil,sariq, yashil va ko`k ranglardan iborat 4

ta rangni yaxshi ajratadilar.

Agar bolalar rangning tuslarini ajratishga maxsus o`rgatilsa,ularda ranglarni farqlay olish

xususiyati ancha o`sib boradi.

Masalan bu sohada 20 ta eksperimental mashg`ulot o`tkazilganda, bolalar eng och ranggacha

bo`lgan ip kalavasini ajratganlar.Ana shundan keyin ular o`rta hisob bilan 12 ta qizil, 10 ta sariq,6 ta Page 29

29

yashil,4 ta ko`k ranglarni bir-biridan farq qila olganlar.Kichik maktab yoshi fonematik eshitish,ya`ni

nuttsqning,eshitishning rivojlapnishi va takomillashuvi davridir.O`qish mashg`ulotlari va yozma

mashqlar o`quvchilarda fonematik eshitishning ancha nozik xususiyatining paydo byuo`lishiga

yordam beradi.

Diqqat o`qish jarayonining zarur sharti bo`lib hisoblanadi.Idrokning

to`laligi,to`g`riligi,tezligi,esda qoldirishning tez va aniqligining diqqatiga bog`liqdir.Fikrlash

jarayonlari diqqat tufayli aniq,mantiqli, mazmunli bo`ladi.Chunki,o`quvchilarning mutstsaqil ravishda

masala echishlari va masala tushunishdan oldin ular diqqatning kuchi va barqarorligini

ta`minlaydi.O`quvchilarning aqliy faoliyatining zarur shartlarini ta`minlash uchun o`qituvchi kichik

yoshdagi o`quvchilar diqqatining xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak.Diqqat asosiy nerv jarayonlari

bo`lgan qo`zg`alish va tormozlanishning yoki xususiyatlari to`laligicha namoyon bo`ladigan psixik

aktivligining muhim tomonidir.Qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari kitchik yoshdagi

o`quvchilarining bosh miya yarim sharlari po`tsida juda tez paydo bo`ladi.Shu sababli agar bir

qo`zg`aluvchi bolaning miya qobig`ida qo`zg`alishni vujudga keltirsa,2 qo`zg`ovchi bosh miyada juda

tezlik bilan yangi qo`zg`alish o`chog`ini tormozlab qo`yishi mumkin.Bu kichik yoshdagi bolaning

diqqatini jud atez va oson chalg`itish mumkinligini ko`rsatadi.O`quvchilar diqqatining bu xususiyatining

ularning o`qish materiallarini o`zlashtirishlariga xalaqit beradi.Shu sababli o`qituvchi bola diqqatini

bunday xususiyatlarini doimo esda tutgan xolda,darsning uning bir momenti bilan ikkinchisin

bog`lab,utsalik bilan o`tkazishi va bu momentlarning bir-birini tormozlab qo`ymasligi uchun darsning

har bir bosqichini yaxshilab o`ylab ko`rishi kerak.O`qish faoliyati tomonidan qo`yilgan jiddiy

talablarning bir qismi tabiiy o`quvchilarning diqqatini ishga soladi.O`qish jarayonining ta`siri otsida

kichik yoshdagi o`quvchilar diqqatining barcha xususiyati va sinflari intensiv ravishda o`sib boradi va

bu bilan ixtiyorsiz diqqatidan ixtiyoriy diqqatga ko`chsh osonlashadi.

Kichichk yoshdagi bolalarda emotsiyalik kuchli bo`lib,diqqatga ham o`z ta`sirini

o`tkazadi.Agar o`qish materiali o`zining yorqinligi,obrazliligi va jonliligi bilan ajralib tursa,diqqat

bilan ancha kuchli namoyon bo`ladi.Bu yoshdagi o`quvchildar diqqatning darsga jalb qilishning eng

muhim sharti o`qitishni ko`rgazmali qilish,illyutsratsiyalardan foydalanish hamda o`qituvchi nutqinig

yorqin,obrazli bo`lishidir.emotsionallik bir tomondan bola tafakkurining ham tanqidiy xarakteriga ega

emasligi bo`lsa,ikkinchi tomondan tafakkur taraqqiyotining xali uncha yuqori darajada

emasligidir.Bularning hammasi kichik yoshdagi o`quvchilarda tashqi diqqatning namoyon bo`lishiga

sabab bo`ladi.Shuning uchun o`qish materialini idrok etishda diqqatning o`zlashtirilishi lozim bo`lgan

materialining muhim tomonlariga emas,ikkinchi darajali tomonlariga qaratiladi.

Kichik yoshdagi o`quvchilarda ixtiyorsitz diqqat yuqori turadi.Lekin,maktabda o`qish birinchi

yiliyoq o`quvchilarda ixtiyoriy diqqatning vujudga kela boshlashiga kuchli ta`sir ko`rsatadi.Diqqatning

bu turi B.T.Annoevning yozishicha,»… katta odamlar bilan bolalarning birgalika faoliyati va

tarbiyaning maxsuli bo`lib hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatning yanada yaxshiroq o`sishi maktab yoshidagi

bolalarda idrok va tafakkurning tarbiyalanishga bog`liqdir». Kichik yoshdagi o`quvchilarning ihtiyoriy

diqqati to`g`risidagi masala bilin K.D.Ushenskiy ko`p shuqullangan. U ba`zi pedagoglarning, kichik

yoshdagi o`quvchilarda ihtiyorsiz diqqatning afzalligiga tayangan holda maktabdagi barcha o`qish

jarayonining faqat qiziqarli va maroqli qilib tashkil etish kerak degan fikrlarga qo`shilmagan.

O`qish faoliyatining birinchi davrlarida o`quvchilarning ixtiyoriy diqqatibutunlay

o`qituvchining hukumronligida bo`ladi. O`quvchilarning darsdagi diqqatini 1-sinf o`quvchilarining

o`zlari emas, balki o`qituvchining o`zi tashkil qiladi va yo`lga soladi. Masalan, darsda kichik yoshdagi

o`quvchi o`z diqqatini tarqoqligini enganligini uchun emas, balki o`zi itoat etishga majbur bo`lgan, Page 30

30

o`qituvchining ta`siri otsida quloqsolib o`tiradi. Muayyan maqsadga qaratilgan barqaror diqqat bolalarda

ham uncha rivojlanmagan tarmoqlanish jarayoni bilin bag`langandir.

Ma`lumki, idrok ham bilim manbaidir. Idrok murakkab aqliy jarayondir. Idrokda retseptiv,

pertseptiv va appertseptiv tamonlarni ajratish mumkin. Kichik yoshdagi o`quvchilarda idrakning o`sishi

yuqorida ko`rsatilgan retseptiv, pertseptiv va appertseptivdan iborat barcha tamonlarini qayta to`zilishi

va o`sishi demakdir.

O`quvchilar predmetlarni, ularning tasvirini va nutqini idrok qiladilar. Bolalar predmetlarni

idrok qilishi hususiyati ularni batafsil aniq aks ettirishlari bilin harakterlanadi. Bular diqqatning

hususiyati bilan tushuntiriladi. O`quvchilar diqqati asosan tashqi diqqat harakterida bo`lib, ichki diqqat

ularda hali taraqqiy etmagandir. Shuning uchun yaxshi tanlangan ko`rgazmali qurol kichik yoshdagi

o`quvchilarni o`qitishda foydalidir. Kichik maktab o`quvchilariga ta`lim berishda biror ko`rinishni, biror

predmetni aks ettiruvchi rasmlar va boshqa ko`rgazmali qurollar katta ahamiyatga egadir.

quyi sinf o`quvchilarning ukish protsessida materialni so`zma-so`z esga tusharishlari

xam katta urin egallaydi. Bunday esga tushirish yangi programma asosida qayta kurilgan yangi maktab

xayotida xam zarur urin olmokda.

O`quvchilarga yangidan-yangi bilimlarini berilishi ular nutkining lugat jixatdan tobora

o`sib borishni takoza kilayotganidan dalolot beradi. Kichik yoshdagi o`quvchilar xotirasining o`sishida

ikkta asosiy xarakterli momentlar borligini aytib utish zarur. O`quvchilar kupincha ukuv materialini

zarur narsa tarikasida esda koldirishga va esga tushurishga xarakat qiladilar. Ular bilim olishning

zaruriyatini tushunadilar, darsga tayyorlanadilar, bir-biriga savol beradilar. Uzlarining dasrdagi

javoblarining sifatiga e`tibor beradilar. Javoblariga beriladigan baxolarga diqqat bilan qo`lok

soladilar.

Kichik yoshdagi o`quvchilar xotirasining o`sishida ikkinchi xususiyat o`quvchilarda

abtsrak tafakkurning o`sishi munosabati bilan boglik bo`lgan katta uzgarishlardan iborat. Page 31

31

KIChIK YoShDAGI O`QUVChILARDA XAYoL.

Xayol qilish xotiramizdagi bor tasavvurlar asosida ularni qayta to`zish va shu asosida yangi

obraz yaratish demakdir. O`quvchilar bu faoliyatda uzlarida mavjud bo`lgan tasavvurlarga xam

tayanadilar. Xayol xammadan oldin kurgan va bilganlarini tez esga tushirishda tayanadi va shunda

samarali bo`ladi. Agar nimani esga tushirish ma`lum bulsa , demak xayol qilish uchun qo`lay zamin bor

deb xisoblash zarur.

Xayol ijodiy protsess bo`lib, uning mazmuni boy va xilma-xildir. O`quvchi bolalarning yosh

xususiyatlarini bilishi, o`quvchilarning kaysi bilim zapaslariga tayanish kerakligini mavjud tasavvur va

boyliklardan kaysi birini tanlab olish va undan foydalanish kerakligini xamda ularning xayol okimini

kaysi tomonga karab uzgartirish maksadga muvofik bulish maksadida bilish kerak.

Ma`lumki xayol faoliyat tafakkur bilan chambarchas boglangan bo`ladi. Fikrlash protsesslari

xayol tasavvurlariga tayanadi. Ba`zan fikrda ma`no ochilmagan bulsa u tushunarli bulmaydi. Jumladan ,

bolalar masallarni tinglashni va ukishni yaxshi ko`radilar, ammo 7-8 yoshli bolalar masallarning

ma`nosiga tushunib etmaydilar.

A.Krilovning masallarini ukiganda ukituvchi ularni anglab olishiga o`quvchiga yordam

bermasa , o`quvchi masalni moxiyatini anglab etmaydi. Bu xususiyatni o`quvchi dasr kitobidagi

xikoyalarga nisbatan emas., balki o`zining bolalarga berayotgan darslariga nisbatan xam esda tutishlari

lozim.

Shunday qilib, kichik yoshdagi o`quvchi tafakkurining o`sishi, ongning tobora yangidan-

yangi bilimlar bilan boyib borishi xayol obrazlarining uzgarishiga xam yordam beradi.

Xayol obrazlari bogcha yoshidagi bolalardagiga karaganda boyrok, murakkabrok, to`larok,

butunrok, va shu bilan birga differentsiallashgan bo`ladi. Obrazlarning boyishi va murakkablashishi

butun kichik yoshdagi o`quvchida davom etaveradi. Kichik yoshdagi o`quvchining xayoli xakikatga

tobora moslashgan xolda o`sib boradi.

KIChIK YoShDAGI O`qUVChILARDA TAFAKKUR VA NUTK.

Tafakkur faoliyati kichik yoshdagi davrda aloxida ravishda qayta tuzuladi. Bu qayta

tuzulish nimadan iborat? O`quvchilarga 1- sinfdayok tovush xarfi gap, kushish, ayirish kabi kuplab

mavxum tushunchalarni bilib olish to`g`ri keladi. Bolalar bu tushunchalarni bilishda tayyor mantikiy

ta`riflardan foydalanadilar.(Gap) Ilmiy tushunchalarni bilishda egallash oson emas. Gap shundaki, 1-2

sinf o`quvchilari tushunchalarni mutsakil ravishda ta`riflaganlarida kupincha bu tovush tushunchalarni

mutsakil ravishda tushunchalarning muxum belgilarigina emas, balki unga axamiyatli bulmagan

narsalarni kursatadilar. Maktabda ta`lim esa aniqlikni talab etadi.

KIChIK YoShDAGI O`qUVChILARDA XOTIRA VA XAYoL .

Bilimning mutsaxkam va ishonchli bulishi avvalo xotira protsessiga tayanuvchi

psixologik omildir. Xotira esda koldirish , esda saklash, ilgarigi urganilgan materialni qayta esga

tushurishdan iborat protsesslar bilan xarakterlanuvchi murakkab akliy faoliyat xisoblanadi. Xotira idrok

protsesslariga tayangan xolda idrok sotsaviga kiradi, o`zi esa idrokning asosiy sifatida namoyon bo`ladi.

I.M.Sechenov xotirani psixik xayotning asosiy shartidir deb xisoblaydi.

Xotiraning o`sishi va takomillashishi kishining maktabdagi ukish yillariga to`g`ri keladi.

Shuning uchun ukituvchi xotiraning nimaligini bilib kolmay balki xotiraning yoshiga karab uzgarishni,

ayniqsa kichik yoshdagi o`quvchilarning xotirasidagi xarakterli xususiyatlarni xam bilishi kerak.

Bolaning maktabga kirishi bilan xotira taraqqiyotining yangi boskichi boshlanadi. Page 32

32

O`quvchilarga birinchi sinfdan boshlab ukish materialni uzlashtirishni eng yaxshi

usullarini urgata borish zarur. Bolalar esda saklab kolish maksadida dars materialni kitobdan takroo-

takror ukiydilar. Ba`zan ukituvchining o`zi bunday usulni afzal kurib , o`quvchilarga materialni un,un-

besh marta ukishni tavsiya qiladi. Esda koldirishning bu usulini K.D.Ushinskiy passiv takrorlash deb

xisoblagan. Materialni uzlashtirish, esda koldiriladigan materialni qayta-qayta ukish bilangina emas,,

gapirib berish yuli bilan xam takrorlanib turilsa , ancha samarali bo`ladi.

KIChIK YoShDAGI O`qUVChILARNING DIqqATI.

Diqqat ukish protsessining zarur sharoiti bo`lib xisoblanadi. Idrokning to`laligi ,

to`g`riligi, tezligi esda koldirishning tez va aniqligi diqqatga boglikdir.

Fikrlash protsesslari diqqat tufayli aniq, mantikli, mazmunli bo`ladi. Diqqat ososiy nerv

protsesslari bo`lgan kuzgalish va tormozlanishining yosh xususiyatlari to`laligicha namoyon bo`ladigan

psixik aktivlikning muxim tomonidir.

Kichik yoshdagi o`quvchining davrida diqqat tez usadi. Maktabdagi tarbiya ishlari sinfda

olib boriladigan kamolot tashkilotlari uyushtiradigan o`ziga xos ishlar bolaning diqqatini

shakllantiruvchi va tarbiyalovchi yangi sharoitdir. Sinfda o`quvchining aytganlariga qo`lok solishga

o`zini kiziktiradigan narsalargina emas, balki o`zini bevosita kiziktirmaydigan narsalarga xam uz

diqqatini karatishga urgatish lozim. U darsda xam uyda xam diqqatni talab qiladigan ukish ishlarini

mutsakil ravishda bajarish kerak. Kichik yoshdagi bolalarda emotsionallik kuchli bo`lib, diqqatga xam

uz ta`sirini utkazadi. Agar ukish materiali o`zining yorkinligi , obrazliligi va jonliligi bilan ajralib tursa,

diqqat xam ancha kuchli namoyon bo`ladi. Bu yoshdagi o`quvchilar diqqatini dasrga jalb qilishning eng

muxum sharti ukitishni kurgazmali qilish, illiyutsralardan foydalanish xamda ukituvchi nutkning yorkin

va obrazli bulishidir.

Kichik yoshdagi o`quvchilar 7-8 yoshdagi 10-11 yoshgacha bo`lgan bolalar bo`lib, ular

boshlangich sinf o`quvchilari xisoblanadi. Bu yillarda bolaning xayot va faoliyatida muxum uzgarishlar

yuz beradi. Binobarin ularning psixikasida xam sezilarli darajada uzgarishlar bo`ladi.

Bolaning maktabga kirishi uning xayotida burulishi chogidir. Bola maktabga kirib ukiy

boshlashi bilanok uning xayotida asosiy ukish bo`lib qoladi. O`quvchining vazifasi ijtimoiy burchidir.

Ukituvchi bilan birinchi uchrashuvidanok bolalar kup narsalarni eshitadi.va maktabdagi ukish xakida

kup narsalarni bilib oladi va ukishning nimaligini anglay boshlaydi. Maktabda bola sistemali ravishda

yangiliklar oladi. Bu o`quvchining kundan-kunga ortib borayotgan, xilma-xil mazmundagi bilimlarning

manbaidir. Bolaning bilimlari sistemali ravishda uzlashtirib borish natijasida unda bilimning doirasi

kengayib boradi. Maktabdagi ta`lim protsessining o`zi bolalarning sezgi , idrok, xotira, tafakkur, nutk va

diqqatlariga yangi talablar kuyadi. Maktabdagi ukish muayyan maksadga karatilgan ancha ixtiyoriy

akliy protsesslarni talab etadi.

Kurish sezgi bilan idrok maktab talimida katta urin egallaydi. Gap shundaki, odam tashki

dunyodan keladigan axborotning asosiy qismini kurish retseptori orqali oladi. O`quvchilarga dars

paytida uz diqqat e`tiborini uzokdagi predmetlardan yaqindagi predmetlarga doimiy ravishda kuchirib

turishga to`g`ri keladi. Idrok xam bilim manbaidir. Idrok murakab akliy protsessidir. Idrok retseptiv,

pertseptiv va appertseptiv tomonlarni ajratish mumkin. Kichik yoshdagi o`quvchilarda idrokning o`sishi

yuqoridagi kursatilgan retseptiv, pertseptiv, appertseptivdan iborat barcha tomonlarning qayta tuzulishi

va o`sishi demakdir.

O`quvchilar predmetlarni, ularning tasvirini va nutkni idrok qiladilar. Bolalarning

predmetlarni idrok qilishning xususiyati ularni batafsil aniq aks ettirishlari bilan xarakterlanadi. Bular

diqqatning xususiyati bilan tushuntiriladi. O`quvchilar diqqati asosan tashki diqqat xarakterida bo`lib, Page 33

33

ichki diqqat ulardan xam tarakkiy etmagandir. Shuning uchun yaxshi tanlangan kurgazmali kurol kichik

yoshdagi o`quvchilarni ukitishda foydalidir. O`quvchilar nutkni idrok qiladilar. Ona tilining fonetik

tomoni tilda kanday bulsa xuddi shunday idrok kilinadi. Idrokning fonetik tomonidan to`g`riligi, albatta

o`quvchilarning tovushlarini – fonemalari talaffuz qilishlarida xam katta axamiyatga egadir. Ammo bu

etarli emas.

Agar boshlangich sinf o`quvchilari so`zlarni, ayrim fonemalarni noto`g`ri talaffuz kilsalar, bu

e`tiborsizlik oqibatidir. O`quvchi ayrim so`zlargina emas, balki jumlada ifodalangan fikrlarini, ayniqsa

konkret fikrlarini idrok qiladilar. Agar jumla oddiy tuzulgan bulsa kichik yoshdagi o`quvchilar usha

jumladan aks ettirilgan fikrlarni to`la , to`g`ri va tez idrok qiladi, kupincha ma`nosi o`ziga tanish

bulmagan ayrim belgilarni boshka tushunchalardan foydalanadi. Bola bogchaga ogzaki nutkni yaxshi

qilib olgan xolda keladi.

Agar bogcha yoshda bolalar nutkni amaliy ravishda egallasalar va bunda nutk bola xayotida

fakat muomala vositasi sifatida nomoyon bo`ladi, maktabda til aloxida ukitish predmeti bo`lib qoladi,

shu sababli bunga juda katta axamiyat beriladi. Maktabdagi ukish o`quvchilar nutkining mazmuniga

katta ta`sir kursatadi.

O`quvchilarning lugati yangidan-yangi so`zlar va tushunchalar bilan boyib, nutk esa

terminlar va yangi iboralar bilan tulib boradi.

Xar xil ukuv predmetlari o`quvchi nutki oldiga yangi talablar kuyadi. Matematikada kaysi

aniq nutk kerak bulsa, ukish darslarida o`quvchilarga keng, obrazli iboralar bilan tuldirilgan gaplar kerak

bo`ladi. Bolalar monologli nutkdan foydalanishda katta kiyinchiliklarga duch keladilar. Bolalarning

ogzaki va yozma nutklari urtasida fark borligini kuramiz. Bu fark shundan iboratki maktabgacha

yoshdagi bolalar, bir-biri bilan ogzaki nutk yordamida munosabatda bo`ladilar, yozma nutk esa, kichik

yoshdagi o`quvchilar uchun yangi notanish soxadir. Shu sababli yozma nutkni o`quvchilar kiyinchilik

bilan egallaydilar. O`quvchilar nutkni takomillashtirish uchun faol nutk bilan doimiy ravishda mashk

qilish talab etiladi. Buni ta`lim jarayonida xar doim esda tutish kerak.

Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqat utsun turadi. Lekin maktabda

ukish birinchi yiliyok o`quvchilarda ixtiyoriy diqqatning vujudga kela boshlashiga kuchli ta`sir

kursatadi. Diqqatning bu turi, Ananevning yozishicha: katta odamlar bilan bolalarning birgalikdagi

faoliyati va tarbiyaning maxsuli bo`lib xisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatning yanada yaxshirok o`sishi

maktab yoshidagi bolalarda iroda va tafakkurning tarbiyalanishiga boglikdir. Kichik yoshdagi

o`quvchilarning ixtiyoriy diqqati to`g`risidagi masala bilan K,D,Ushinskiy kup shugullangan.U ba`zi

pedagoglarning, kichik yoshdagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqatning afzalligiga, tayangan xolda

maktabdagi barcha ukish jarayonini fakat kizikishni va marokli qilib tashkil etish kerak, degan fikrlarga

kushilmagan. Ukish faoliyatining birinchi davrlaridayok o`quvchilarning ixtiyoriy diqqati butunlay

o`quvchilarning xukmronligida bo`ladi.

O`quvchilarning darsdagi ixtiyoriy diqqatini birinchi sinf o`quvchilarning uzlari emas, balki

ukituvchini o`zi tashkil qiladi va yulga soladi.

Bog`cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko`ra, bu davrni uch bosqichga ajratish mumkin:

– birinchi davr – bu 3-4 yosh oraligida bo`lib, bola emotsional jihatdan o`z-o`zini

boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog`liqdir;

– ikkinchi davr – bu 4-5 yoshni tashkil qilib axloqiy o`z-o`zini boshqarish;

– uchinchi davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyaning shakllanishi bilan xarakterlanadi.

Maktabgacha davrda axloqiy tushunchalar borgan sari qat`iylasha boradi. Axloqiy tushunchalar

manbai sifatida, ularning ta`lim-tarbiyasi bilan shugullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham

bo`lishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, ko`zatish, gaqlid qilish jarayonida, shuningdek, Page 34

34

kattalarning ayniqsa, onalarning maqtovi va tanqidlari ta`sirida o`tadi va mustahkamlanadi, Bola doimo

baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovaar bolaning muvaffaqiyatga erishishga

bo`lgan harakatlarining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti hamda uning kasb tanlashida

ahamiyati juda kattadir.

Bog`cha yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va

ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari bu bolaning tashvishga solayotgan ichki

muammolari bilan bog`liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog`liq bo`lgan

motivlardir. Bu motivlarga asta-syokinlik bilan bilim, ko`nikma va malakalarni egallash bilan bog`liq

bo`lgan o`qish motivlari qo`yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davridan boshlanib, yuzaga keladigan

bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o`rnida paydo bo`ladi. o`zini namoyon qilish motivlari ham bu yoshda

yaqqol namoyon bo`ladi. Bu motiv, asosan, bolalarning syujetli-rol`li o`yinlarda asosiy rol`ni

egallashga, boshqalar ustidan rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo`rqmasligida, nima

bo`lganida ham yutishga harakat qilishlarida ko`rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar

beradigan baholari juda muxim. Bolalar birinchi navbatda ma`naviy axloq me`yor va qoidalarini, o`z

majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomala qilish

me`yorini egallaydilar. Bunday me`yorlarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni

yaxshi o`zlashtirishi uchun syujetli-rol`li o`yinlar yordam berishi mumkin. Bog`cha yoshining oxirlariga

kelib, ko`pchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat

bilan bog`liq bulgaya shaxsiy sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga nisbatan diqqat-e`tibor, mehribon

bo`lishi xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar ko`p hollarda o`z xatti-harakatlari sabablarini tushuntirib

bera oladilar.

3-3,5 yoshlar oraligida o`zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o`z munosabatlarini

bildiradilar va bu munosabat, asosan, ularning o`zlariga beradigan baholari asosida shakllanadi. 4 yoshli

bolalar esa o`z imkoniyatlariii real baholay oladilar. Lekin, 4-5 yoshli bolalar hali shaxsiy

xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek o`zlari haqida ma`lum bnr

xulosani bera olmaydilar o`z-o`zini anglash layoqati katta bog`cha yoshidan rivojlanib, avval u qanday

bo`lganini va kelajakda qanday bo`lishini fikrlab ko`rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan

“Men kichkina paytimda qanday bo`lgan edim?”, “Man katta bo`lsam qanday bo`laman?” singari

savollarida ko`rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa

qimmatli insoniy fazilatlarga ega bo`lishiga harakat qiladilar.

Kichik va o`qish bog`cha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U asosan, bolalarning

kattalar xarakterini ko`zatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab, bolada ahamiyatli

hisoblangan – iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana

boshlaydi. Katta bog`cha yoshida bola atrofidagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va

munosabatlarga kirishishga urgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan muloqotga kirisha

olishida, ish bo`yicha va shaxsiy munosabatlarini samarali o`rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi

bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari

nihoyatda ahamiyatlidir.

Bog`cha yoshidagi bolalarning xayoli asosan, ularning turli-tuman o`yin faoliyatlarida usadi, Biroq,

shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog`cha yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bulmaganda edi,

ularning xayoli ham xilma-xil bulmas edi. Bog`cha yonidagi bolalarning xayollari turli xil

mashg`ulotlarda ham usadi. Masalan, bog`cha yoshidagi bolalar loydan turli narsalar yasashni, qumdan

turli narsalar qurib o`ynashni va rasm solishni yaxshi ko`radilar. Ana shunday mashg`ulotlar bolalar

xayolining o`sishiga faol ta`sir qiladi. Page 35

35

Bog`cha yoshidagi bolalar xayolining o`sishiga faol ta`sir qiluvchi omillardan yana biri – ertaklardir.

Bolalar hayvonlar xaqidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma`lum

munosabatlari yuzaga keladi,

Bog`cha yoshidagi bolalar hissiyoti va uning usishi. Bog`cha yonidagi bolalarda yoqimli va yoqimsiz

his-tuyg`ular g`oyat kuchli va juda tez namoyon bo`ladi. Bu yoshdagi bolalarning his-tuyg`ulari kun

jihatdan ularning organikextiyojlarining qondirilishi va qondirilmasligi bilan bog`liqdir. Bu

ehtiyojlarning qondirilmasligi sababli bolada noxushlik (yoqimsiz), norozilik, iztiroblanish tuyg`ularini

qo`zg`aydi.

Katta bog`cha yoshidagi bolalarda burch hissi – “nima yaxshi-yu”, “nima yomon”ligini anglashlari

bilan ularning axloqiy tasavvurlari orasida bog`liqlik bor. Katta odamlar tomonidan buyurilgan biron

topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuyg`ulari paydo bulsa, biron tartib qoidani bo`zib

quyganlarida xafalik, ta`bi xiralik hissi tug`iladi.

Shuningdek, bog`cha yoshidagi bolalarda ma`naviy hissiyotlardan o`rtoqlik, do`stlik va jamoatchilik

hislari ham yuzaga kela boshlaydi.

Bolaning bog`cha yoshidagi davrida estetik hissiyotlari ham anchasi tyoz usadi. Bog`cha yoshidagi

bolalarda estetik hislarning namoyon bo`lishini, ayniqsa, ularning chiroyli, yangi kiyim-bosh

kiyganlarida juda yaqqol ko`rish mumkin,

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o`qishi ko`p jihatdan ularning maktabga tayyorgarlik darajalariga

bog`liq. Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo`lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-

fiziologik rivojlanishi o`ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning

og`irligi oyiga 150 dan 200 gacha, bo`yi esa 0,5 sm gacha ko`payadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda,

tez va engil yugura oladilar. Ular sakrash, kon`kida yugurish, changida uchish, so`zish singari

harakatlarni ham bemalol bajara oladilar. Musiqa bo`yicha mashg`ulotlarda bu yoshdagi bolalar xilma-

xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashqlarni aniq, tez, engil va chaqqon bajara oladilar.

Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunkali kasalliklardan xalos

etish, ko`rish va eshitish qobiliyatiga alohida e`tibor berish, shuningdek, umurtqa pogonasining to`g`ri

rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda muhim. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan ish olib borar

ekanlar, bu yoshdagi bolalar organizmi hali usishi davom etayotganligini doimo hisobga olishlari lozim.

Masalan, bolani majburan yozishga o`rgatish hali barmoq muskullari to`lik, rivojlanmaganlik sababli

ularga ma`lum darajada zarar keltyarishi yoki uni chiroyli yoza olmasligi, o`z-o`zidan bolani o`ziga

nisbatan ishonchini yoki o`qishga nisbatan qiziqishini kamayishiga olib kelishi mumkin. Keyingisi

bolaning aqliy tayyorgarligidnr. Ko`pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning ma`lum bir

dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ularning mehnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar

maktabda beradigan ta`limga asos bo`lishi mumkin, Lekin so`z boyligi, ma`lum xatti-harakatlarni bajara

olish layoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko`rsatkichi bo`la olmaydi. Maktab

dasturi bolalardan taqqoslay olish, taxlil ega olish, umumlashgira olish, ma`lum bir xulosa chiqara olish,

shuningdek etarli darajada rivojlangan bilish jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat

haqida ayrim hodisalaryaigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog`liqligini va o`zaro ta`sirini

ham tushunishi va o`zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo`lib, yuqori

darajada rivojlangan ko`rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy

xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog`liqlikni ajrata olishidir. Shuni alohida ta`kidlab o`tish

lozimki, ko`rgazmali-harakatli va ko`rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli bolalar, balki kichik

maktab yoshidagi o`quvchilarning aqliy rivojlanishida ham asosiy funktsiyani bajaradi, Bu borada

bolada ma`lum bir ko`nikmalarning tarkib topganligi ham nihoyatda muhimdir. Page 36

36

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o`qishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy

va ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga ham bog`liq. Maktabga o`kish uchun kelayotgan bola yangi

ijtimoiy mavqeini – turli majburiyatlari va huquqlari bo`lgan va unga turli talablar quyiladigan –

o`quvchi mavqeini olish uchun tayyor bo`lmog`i lozim. Katta bog`cha yoshdagi bolalar asosan,

maktabda o`qish uchun ehtiyoj syozadilar, Lekin bu xohish va extiyoj motivi turlicha bo`lishi mumkin.

“Menga chiroyli forma, daftar, qalam va ruchkalar sotib olib berishadi. “Maktabda o`rtoqlarim ko`p

bo`ladi va men ular bilan mazza qilib uynayman?’, “Maktabda uxlatishmaydi” “Maktabning tashqi

ramzlari, shubhasiz maktabdagi bolalarni juda qiziktiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o`qish

uchum asosiy sabab bo`la olmaydi”, “Men otamga o`xshagan bo`lishim uchun o`qishim kerak”,

“Yozishni juda yaxshi ko`raman”, “O`qishni o`rganama” “Maktabda qiyin misollarni echishni

o`rganaman”. Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o`qishi uchun tabiiy ravishda

asos bo`la oladi. Bolaning endi o`zini katta bo`lganini, bog`cha bolasi emas, balki ma`lum bir

majburiyatlari bor o`quvchi bulishnni anglashi, jiddiy faoliyat bilan shugullanayotganligini bilishi

nihoyatda muhim. Bolaning maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabda

shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayergarlik balalarda tengdoshlari, o`qituvchilari bilan munosabatga

kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o`z ichiga oladi, Har bir bola bolalar jamoasiga qo`shila

olishi. ular bilan hamkorlikda harakat qila olishi, ba`zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa

vaziyatlarda yon bosmaslikka erjsha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi

sharoitlarga tez moslasha olishini ta`minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar o`qishdagi asosiy qiyinchalik,

ko`pincha bu yoshdagi bolalar o`qituvchini o`zoq vaqt davomida tinglab olmaydilar. O`quv

harakatlariga o`zoq vaqt o`z diqqatlarini tuplab olmaydilar. Bunga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda

ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olishi

xususiyatiga ham bog`liq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar,

qiziqtirgan narsalar haqida suray oladilar. Natijada ularning o`qishga bo`lgan qiziqishlari ortadi va

o`qituvchi gapirayotgan narsalarni diqqat bilan o`zoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga

tez moslashishi va muvaffaqiyatli o`qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham

ahamiyati juda katta.

Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari, so`ngra esa emotsional motivatsion yo`nalish bo`yicha

yangi shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo`nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo`lgan

bosqichlarni o`taydi. Obrazlilik deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni o`zgartirish va

erkin harakatta keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, lingvistik, mantikiy va

boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi.

Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalarning konstruktorlik o`yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon

bo`ladi. Bu davrda maxsus laeqatlar ko`qishklarining birlamchi rivojlanishi ko`zga tashlana boshlaydi.

Bilish jarayonlarida- ichki va tashqi harakatlarning sintezi yuzaga keladi. Biron bir narsani idrok qilish

jarayonida bu sintez pertseptiv harakatlarda, diqqatda ichki va tashqi harakatlar va holatlar rejasini

boshqarish va nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab qolish va esga tushirishning ichki va

tashqi to`zilmasini bog`lay olishda ko`rinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta

umumiy jarayoniga birlashtirish sifatida yaqqol namoyon bo`ladi. Shuning asosida nnsoniy intellekt

shakllanadi va rivojlanadi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu

yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayogganligidan dalolat beradi.

Bilish jarayonlarining sintezn bolaning o`z oia tiliii go`liq egallashi asosida yotadi. Bu davrda nutqning

shakllanish jarayoni yakunida boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq

me`yorlari va qoidalar egaldaniladi. Bu me`yor va qoidalar bola axloqim boshqaradi. Page 37

37

Bolaning uning atrofidagi kishilar bilan xilma-xil munosabatlari yuzaga kelib, bu munosabatlar

asosida turli xil motivlar yotadi. Bularning hammasi bolaning individualligini tashkil etib, uning boshqa

bolalardan nafaqat intellekti, balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o`zgarishlari, ularning o`z shaxsiy

sifatlari, layohatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, o`zini-o`zi anglashi kabi

xislarning yuzaga kelishi hisoblanadi,

Takrorlash va muhokama qilish uchun savollar:

1.Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning o`ziga xos psixologik xususiyatlari.

2. Maktabga ijtimoiy-psixologik moslashuv yullari

3. Bolalar intelektual rivojlanishda kichik maktab ahamiyati.

4. O`quv jarayoni davomida yuzaga keladigan muammolar;

5. Kichik maktab davridagi bolalar shaxsi rivojida yuzaga keladigan yangilanishlar. Page 38

38

O`SMIRLAR DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI

ReJA:

1. O`smirlik davri haqida tushuncha.

2. O`smirlarning anatomik fiziologik xususiyatlari.

3. O`smirlarniig intelektual rivojlanishi.

4. O`smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari.

5. O`smirlarning emotsional xayoti.

6. O`smirlar shaxsining tarkib topishi.

O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik

nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham

deb ataymiz. O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya`ni 5-8 sinf

o`quvchilarini.

O`smir o`quvchilarni ta`lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu

yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba`zan etarli darajada bilmaslikdan yoki inkor

qilishdan kelib chiqadi.

Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni

tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni

juda kiyin kechadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat

formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir.

Bu davrda o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari

haqidagi tushuncha kengayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha o`smirlarningpsixik

taraqqiyotini xarakatga keltiruvchi kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladigan extiyojlar bilan bu

extiyojlarni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi dialektik qarama-qarshiliklarni yuzaga kelishi va bartaraf

qilinishidan iboratdir.

Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi

faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf

qilishdan iboratdar.Shundan keyin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai

nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola boshlang`ich sinfni tugatadi.

Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi uning hayotida burilish davri hisoblanadi.O`smirlarning yangi

ijtimoiy jixatdan tashkil topgan va rang-baranglantirilgan faoliyatni uning psixologik hamda shaxsning

tarkib topishiga asos, sharoit va vosita xizmat qiladi.

Shunday qilib, o`smirlarga ta`lim-tarbiya berishning yangi to`g`ri usullari hamda vositalarni

topishi uchun o`smirlik yoshining o`ziga xos hususiyatlarini jismoniy va psixologik taraqqiyotini yaxshi

bilishimiz kerak. O`smirlik yoshining mazmuniy xarakteritsikasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib boradi,

chunki inson xayotining xususan ijtimoiy sharoitlari o`zgaradi.

Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga og`ir, ba`zan kuchi

etmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik inqirozga va hayajonga soladigan, masalan:

o`smirlar uchun xarakterli bo`lgan norozilik, qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz qilishga moyillik

sub`ektiv olamga va shunga o`xshash hislatlarni keltiradigan jinsiy etilishga nixoyatda katta axamiyat

beradilar.

Jinsiy etilish munosabati bilan paydo bo`ladigan yangi sezgilar fikrlar,maylliklar,kechinmalar

guyo usmirlar ongida xukmron bo`ladi.Ularning xulki atvorini belgilaydi.Mana shu tarika oqibat

natijada o`smirlarning psixologik qiyofalari asosan yolg`iz sof biologik omil deb qaraladi. Page 39

39

Psixologlarning fikricha yosh psixologik xususiyatlari faqatgina yolg`iz biologik jihatidan

etilishi va taraqqiyot etilishining natijasi bo`lmay balki bolaning ijtimoiy hayot sharoitlari va

faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan yangi ijtimoiy omillarning paydo bo`lishi natijasida

o`smirning taraqqiyotiga va unga beriladigan maktabdagi ta`lim va tarbiya berishni aniq tashkil qilish

o`smirlarning konkret hayot sharoitlari va faoliyatning mahsuli deb qarab bo`lmaydi.

Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini konkret hayot sharoitlari va

faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi.Mana shu yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish

mumkinki,o`smirning yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi shu munosabat

bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma`lum va absolyut chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu

erda ancha muhim bo`lgan ma`lum fikrlar bor.

Bu farqlarni konkret ijtimoiy omillarning ta`siri bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta`lim

va tarbiya sharoitlarining ta`siri bilan tushuntirish mumkin.Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning

o`smirlik davridagi taraqqiyotining asosiy xarakteritsikasini ajratish mumkin.O`smirlik davri

organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu davrda tananing intensiv ravishda rivojlanishi yuzaga

keladi,Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va skeletning suyaklanish jarayoni davom etadi.

Bu davrda yurak qon tomirlari sitsemasining taraqqiyotida mos kelmaslik hodisasi

kuchlaniladi. Bu paytda yurak xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay boshlaydi.

Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok bosimining yoshga bog`liq xolda

ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r berilishiga olib keladi. Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh

aylanishi, yurak urishi, bosh og`rig`i paydo bo`ladi.

O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga egadir,organizm Pavlov ta`limotiga

ko`ra,bir butun sitsemadan iborat bo`lib,bunda barcha to`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar

uzviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi.

Lekin bir butunlikda nerv sitemasi va uning bilan bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov so`zi

bilan aytganda organizmda sodir bo`ladigan barcha hodisalarni boshqarib turuvchi bosh miya po`tsi

asosiy etakchi rolni o`ynaydi.O`smirlik yoshida nerv sitsemasining yuqori qismi sifat jihatidan o`sa

boshlaydi va miya ichki to`zilishining murakkablashishga o`tadi.

Katta yarim sharda nerv xujayralarning etishi tugallanadi.O`smir organizmining jismoniy

taraqqiyoti uning organlari va to`qimalarining rivojlanishi bosh miya po`tsining boshqaruvchanlik roli

otsida amalga oshadi,ammo o`sib borayotgan to`qimalar va organlar o`z navbatida nerv sitsmasining

o`sishiga ta`sir ko`rsatadi.O`smirlik yoshida o`pkaning xajmi kattalashadi nafas olish ancha miqdorda

tezlashgan va sayoz bladi.O`smirlik yoshida bola qancha toza havoda yursa shuncha foydalidir.

Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga bog`liq bo`lgan jinsiy etilish

davridir.Bu bezlarning etilishi kishi organizm faoliyatida xizmati juda kattadir.O`smirlik yoshining

xarakterli xususiyatlaridan biri jinsiy etilish jarayonidir.

Jinsiy etilishning boshlanishi ko`p jihatdan iqlimga va milliy epiografik omillarga va shuning

bilan birga individual xususiyatlarga bog`liqdir.

Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki jinsiy etilishning boshlanish davri o`g`il bolalarda 12-13

yoshda,qiz bolalarda 11-12 yoshda boshlanadi.Ko`pchilik o`g`il bolalar hozirgi vaqtda jinsiy etilish 15-

16 yoshda,qiz bolalarda 13-14 yoshlarda kuzatiladi.

O`qituvchilar sinf rahbarlari datsavval shkni chuqur anglashlari lozimki,jinsiy etilish

organizmning jismoniy taraqqiyotiga ta`sir qilishdan ularning psixik rivojlanishiga ham katta ta`sir

kursatadi.O`smirlarda jinsiy etilish bilan birga shu paytgacha ularga noma`lum bo`lgan qandaydir

xislar,kechinmalar qarama-qarshi jinsga spetsifik qiziqish noma`lum mazmundagi kitoblarga

qiziqishlarning paydo bulishi tabiiydir. Page 40

40

O`smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so`z boyligini oshishi hisobiga bo`lsa, ikkinchi

tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa voqea va hodisalarning mazmun mohiyatini anglashlari hisobiga

bo`ladi. Bu dovrda o`smir til yordamida atrof-borliqni aks zttirilishi bilan bir qatorda nnson

dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlandi Aynan usmirlik davridan boshlab,

iison aynan nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi o`smirni

ko`pincha muomalada so`zlarni ishlatish qoidllari – “qanday qilib to`g`ri yozish kerak?”, “qanday qilib

yaxshiroq aytish mumkni?” kabi savollar juda qiziqtiradi. o`smirlar maktabdaga o`qituvchilar. kattalar

sta-onalar nutqidagi kamchiliklarga kitob, gazeta radio va telividenie diktorlari xatolariga tez e`tibor

beradilar. Bu holat o`smirning bir tomondan o`z nutqini nazorat qilish urgatsa, ikkinchi tomondai

kattalar ham nutk, qoidalari bo`zilishi mumkinligini bilishlariga va o`zida mavjud xatoliklarni

birmuncha barham toptirishlariga olib ksladi.

O`smir so`zlarning kelib chiqish tarixga, ularniig aniq mazmuni va mohiyatiga juda qieiqadi. U endi

o`z mutqida yosh bola singari emas, bolki katta oddmlardan so`zlarni tanlashga harakat qiladi. Nutq

madaniyatnii egallash borasida o`smir uchui o`qituvchi, albatta, namuna bo`lishi shartdir. Aynon maktvb

ta`limi o`smir bilshi jarayonlarini rivojlanish yo`nalishinn sifat jihatidan o`zgarishdi asosiy omil bo`lib

xizmat qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi, ham yozma mavjud bo`lishi bilan

ham kuchli vosita xisoblamadi. Maktabdagi O`quv Jarayonlarining to`g`ri tashkil etiliishi va amalga

oshirilishi bilan o`smir nutqining to`g`ri rivjlanishiga sharoit yaratiladi Nutqni o`zlashtirishga harakat bu

o`smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi ehtiyoj va intilish hisoblanadi.

O`smirlik davrida o`qish va yozma monologik nutq jadal rivojlanadi. 5 sinfdan boshlab to 9-sinfgacha

o`kish to`g`ri, tez va ifodali bo`lish darajasidan, yoddan ifodoli, ta`sirli aytib bera olish darajasigacha

ko`tariladn. Monilogik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so`zlab berishdan, mustaqil ravishda

nutq va chiqishlar tayyorlash, ogzaki mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularii asoslab berishgacha

o`zgaradi. Yozma nutq ham yaxishlangan holda o`smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bo`yicha

mustaqil holda insho yoza oladilar, O`smirlarning nutqi tula tafakkur bilan bog`liq holatida amalga

oishriladi. 5-6 sinflardagi o`quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to`zib, unga omal qila oladalar.

O`smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo`la boshlaydi. Chunki bu davrdagi

o`quvchilar atrof-olamdagi boglanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu

davrda o`smirning bilishga bo`lgan qiziqishida progress sodir bo`ladi. Ilmiy nazariy bilimlarning

egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. Buning ta`sirida isbot, dalilar bilan fikrlash

qobilyati rivojlanadi. Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo`ladi.

Maktabda o`kitiladigan fanlar usmir uchun o`z taxminlarini yuzaga keltirish yoki tekshirish uchun

sharoit bo`lib xizmat kiladi J.Piajening ta`kidlashicha, “Ijtimoiy xayot uch narsaning ta`siri – til,

mazmun, koidalar asosida shakllantiriladi”. Bu borada o`zlashtirilgan ijtimoiy munosabatlar o`z-o`zidan

tafakkurini yangi imkoniyatlarini yaratadi.

11-12 yoshdan boshlab o`smir endi mantikiy fikrlab xarakat kila boshlaydi O`smir bu yoshda xuddi

kattalar singari keng kamrovai taxlil etishni urgana boshlaydi. O`smir tafakkurning nazariy

darajaga kanchalik tez ko`tarila olishi, o`kuv materiallarini tez va chukur egallashi uning intellektini

xam rivojlanishini belgilab beradi. O`smirlik davri yuqori darajadagi intellektual faollik bilan

farklanadi. Bu faollik o`ta kizikuvchanlik xamda atrofdagilarga o`z layokatlarini namoyish

etish, shuningdek, ulardli yuqori baxo olish extiejining mavjudligi bilan belgilanadi usmirning

kattalarga beradigan savolllri mazmunli, muloxazali va aynan o`sha masala doirasida bo`ladi. Bu

yoshdagi bolalar turli-farazlarni keltira oladilar taxminiy fikr yuritib, tadkikot utkaza oladilar

xamda matlum bir masala buyicha mukobil variantlarni takkoslay oladilar. O`smir

tafakkur ko`pincha umumlashtirishga moyil bo`ladi. Respublikamizning bozor iktisodi sharoitida Page 41

41

utishda kishilardagi amaliy tafakkurning axamiyati oshmokda. Amaliy tafakkur tizimiga

kuyidagi akliy sifatlar qiradi:

– tadbirkorlik. tejamkorlik, xisob-kitoblik, yuzaga kelgan muammolarni tez echa olishlik va

boshkalar.

Kursatilgan barcha sifatlar mavjud bo`lgan takdirdagina amaliy tafakkurini rivojlangan deb xisoblash

mumkin. Bu sifatlarni 1 sinfdanok rivojlantira borish nixoyatda muxim usmirlik davrida ishbilarmonlik

sifatini o`kuvchilarning o`z-o`zini boshqarishni yulga kuyishi umumiy foydali tadbirkorlik

ishlarida ishtirok etishi arqali rivojlantirish mumkin. Bu borada ukuvchi ijrochi rol`ida emas balki

boshkaruvchi, mustakil yul tanlovchi va| tadbirkorlik munosabatlarida o`zi ishtirokchi bo`lgan

takdirdagi rivojlanish amalga oshishi mumkin. Bu yoshda tadbirkorlikni rivolantirishda ko`prok

mustakillikning berilishi usmir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. usmir yoshdagi

bolalarda tejamkorlikni rivojlantirish aklning boshka sifatlariga nisbatan osonrok kechadi,

buni kuprok ularning kiziktiradigan narsalarga mustakil ravishda xisob-kitob qilib borishga kullash

orkali amalga oshirish mumkin usmirlarda yuzaga kelgan muammolarni tez va operativ xolda

echish malakasini shakllatirish birmuncha qiyinrok kechadi. Albatta, bu bolaning temperamentiga

xam boglab. Barcha usmirlarni xam tez yullab, tez xarakat qilishga urgatish mushkul, lyokin ularni biror

muammo yuzaga kelishi bilan orkaga chyokinmay, zudlik bilan echishning umumiy koidalariga

o`rgatib borish mumkin. Usmirlik davrida entellektning yuqori darajada rivojlangan bo`lishi kimmatli va

obruli xisoblanadi O`smir shaxsida va uning bilishga kizikishidagi o`zgarishlar o`zaro boglik bo`ladi.

Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o`smirdagi shakllanib kelayotgan shaxs mustakilligiga

tayanadi, o`zining shaxsiy xususiyatlarini anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi tafakkuriy

rivojlanishi bilan belgalanadi.

O`smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to`la mustakillik kasb etib, endi ularni o`z ifodasiga ko`ra

boshkara oladigan bo`ladi. Bu davrda kaysi etakchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t`savvur ustunlik

kilayotgani yakkol namoyon bo`lib, Xar bir o`smir o`zi uchun axamiyatlirok bo`lgan funktsiyani

e`tiborga olish imkoniyatiga ega bo`ladi, O`shbu funktsiyalarning rivojlanish xususiyatlarini kurib

chikamiz.

Diqqat:Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik kilsa, o`smirlik davrida bola o`z diqqatini

o`zi boshkara oladi. Dars davamida intizomning bo`zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar diqqatsizligidan

emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. O`smir o`z diqqatini to`la ravishda o`zi uchun axamiyatli

bo`lgan va yuqori natajalarga erishishi mumkin bo`lgan faoliyatlarga karata oladi. Usmirni diqqati

yaxshi boshkariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo`lishi mumkin. Bolaning

rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o`kituvchi tomonidan doimo ko`llab-kuvvatlanishi juda zarurdir.

Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga ko`tgarish uchun bir kancha uslublar

ishlab chikilgan, shuningdek, o`smirning dars jarayonida o`z tengdoshlari orasida o`zini ko`rsatashi

uchun sharoitni yaratilishi xam usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak ixtayoriga aylanishida zamin bo`lib

xizmat qilishi mumkin. Lekin, o`smirlik davrida juda kattik charchash xolatlari xam bo`ladi, Aynan 13-

14 xamda 16 yoshlarda charchash chiziga keskin ko`tariladi. Bunday xolatlarda o`smir atrofdagi narsa

va vokealarga to`lik diqqatini karata olmaydi, diqqatini ko`rnishlariga usmirlik erishish va yo`kotish

bo`yicha tula karama-karshi bo`lgan davr xisoblanadi.

I D R O K O` S I Sh I.

Usmir idroki kichik maktab yoshidagi o`quvchilar idrokidan keskin farq qiladi.O`smir voqelikdagi

narsa va xodisalarning tashqi tomonlarinigina emas,balki narsa va xodisalarni ancha murakkab analiz

va sintez qilish qobiliyatiga ega bo`ladi. Page 42

42

Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki,o`smirning idroki va kuzatishi ba`zi xollarda o`zining

sinchkovligi va ko`p xollarda o`zining yuzakiligi va tasodifiyligi bilan ajralib turadi.Bu esa

o`quvchilarning o`zi idrok qilayotgan narsaga turlicha munosabatda bo`lishning natijasidir.Buning

hammasi shuni ko`rsatadiki.o`smirlik yoshidagi idrok va kuzatish jarayoni xali shakllanish bosqichida

bo`ladi.

O`smirlik yoshida xotira xususiyatlari sezilarli darajada o`zgaradi.Kichik yoshdagi

o`qituvchilarda ko`proq mexaniq xotira,o`smirlik davrida esa o`quvchilarda mantiqiy xotira asosiy o`rin

to`tadi.

O`smirlarda boshqa psixik jarayonlarga bog`liq xolda hayol ham rivojlanadi. Ma`lumki, hayol

ikki ko`rinishda namoyon bo`ladi:

TASAVVUR HAYoL VA IJODIY HAYoL.

1) Tasavvur hayol – o`smirlarda ancha rivojlangan bo`ladi va bu ta`lim bilan bog`liq holda

sodir bo`ladi. O`smirlar yorqin, qiziq voqealarni aks ettiradigan sayohatlar haqidagi sarguzasht asarlarni

qiziqish bilan o`qiydilar.O`smirlarning emotsional hayotida kichik maktab o`quvchilari emotsional

hayotiga nisbatan yangi bosqich boshlanadi. Yangi ijtimoiy hayot xodisalari va boshqa odamlarning

xatti-harakatlariga nisbatan yangi munosabatlar vujudga keladi.Bunda eng avval o`smirlarning kattalar

bilan munosabati va ular bilan bog`liq bo`lgan kechinmalar va o`z tengqurlari bilan bog`liq bo`lgan

kechinmalar kiradi.

O`smir o`ziga erkin fikrlash imkoniyati berilishini, kattalar unga jiddiy munosabatda bo`lishini

xoxlaydi. O`smirning bunday xoxishlari ko`pincha e`tiboringiz qolib ketadi. Natijada o`smirda tevarak

atrofga ayniqsa yaqinlariga nisbatan norozilik, g`azablanish kabi his – tuyg`ular paydo bo`ladi

Ayrim katta o`smirlarni kichkina bola deb mensimay munosabatda bo`ladilar, ularga

iltifotsizlik qiladilar. Bu o`smirga qattiq ta`sir qiladi. Bolaning katta bo`lganligini anglash u bilan jiddiy

munosabatda bo`lish unga quvonch bag`ishlaydi. O`smirlarda kattalar bilan boshlangan munosabatlar va

kechinmalar bilan birga o`zlarining tengqurlari bilan munosabatlar boshlanadi.

O`zaro munosabatlarda o`smir yurak sirlarini izhor etish ehtiyojini sezadi, o`ziga yaqin do`ts

axtaradi. O`smirning kechinmalari ichida jamoa hayoti bilan bog`liq bo`lgan kechinmalar katta o`rin

egallaydi. Jamoa o`smirga shuning uchun kerakki, o`smir jamoada o`z tengqurlari bilan munosabatda

bo`lish itsagini qondira oladi, umumiy hayajonlanish, ma`lum kechinmadan tashabbus yoki o`ylagan

ishdan kelib chiqadigan umumiy emotsional holatlarni jamoa bilan birga boshidan kechiradi.

I R O D A

O`smirning o`tish davri, yoshi irodaning o`sish davri bo`lib sanaladi. Bizga ma`lumki iroda,

ma`lum belgilarga, maqsadga erishishdagi qiyinchiliklarni enga bilishda namoyon bo`ladi.

O`smirning oldida juda ko`p vazifalar turadi. Bunda o`smir qiyinchiliklarni engishga tayyor

bo`lsagina ana shu vazifalarni to`la to`kis his qila oladi. Shuning uchun o`smirlarda irodani tarkib

toptirishda shunday rahbarlik qilish kerakki, o`smir xar qanday maqsadga erishish mumkinligi

to`g`risidagi ishonchni yo`qotmasligi kerak.O`smir o`z oldiga o`zining kuchi etadigan vazifalarni

muvoffaqiyatli bajarganligini hamma vaqt qo`llab turish kerak. Irodani tarbiyalashda o`z-o`zini

tarbiyalash katta rol o`ynaydi, unga extiyoj o`smirlik yoshida paydo bo`ladi. O`smirlar o`z oldiga

ma`lum talablarni qo`yish mumkin. Ular o`zlariga tanqidiy ko`z bilan qarashga, o`zlari ideal deb

hisoblagan hislatlarini tarbiyalashga intiladilar.

Biroq bu hislatlar o`spirinlik davrida bundan ham yaqqolroq namoyon bo`ladi. O`smirlarda

extiyoj va qiziqishlar o`smirlik yoshining o`rtalarida paydo bo`ladi. Kattalarga taqlid qilish extiyojining

yo`nalishi oila va maktabdagi tarbiya sharoiti bilan aniqlanadi. Katta bo`lishga intilish bilan bir qatorda. Page 43

43

O`smirlar tevarak-atrofidagi kishilar, birinchi galda ota-onalari, O`qituvchilari bilan bo`ladigan

munosabatlarni o`zgartirishga oid kuchli extiyojlarni boshdan kechiradilar. O`smir o`zining jinsiy va

aqliy imkoniyatlarini anglay boshlaganda, unda katta kishilar bilan bo`ladigan munosabatni o`zgartirish

extiyojlari vujudga keladi. O`smirda yangi xarakter hislati – mutsaqillik vujudga keladi.O`smirlarning

mutsaqillikka intilishlariga befarq qarash aslomumkin emas.

Mutsaqillikning o`sishiga o`qish jarayoni juda katta yordam beradi. Irodaviy xarakter

xislatlariga sabot, matonat, o`zini yo`kotmaslik, o`zini to`ta bilishlik kiradi. O`smirning o`zini yo`qotib

qo`yishiga olib keluvchi xollarga yo`l qo`ymaslik kerak. Bunday xollarning takrorlanishi o`smirda

salbiy odatlar paydo bo`lishiga olib keladi.

QIZIQIShLAR

Shaxsning individual xususiyati bo`lgan bevosita qiziqishlarning paydo bo`lishi, tevarak

atrofdagi xodisalarga ongli va faol munosabatda bo`lishi, mutsaqil ijodiy tafakkurning o`sishi natijasida

o`smirlik yoshida faoliyatning biror turi bo`yicha qobiliyatlar ancha aniq ko`rina boshlaydi.

O`smirlarning musiqaga va badiiy tasvirlashga bo`lgan qobiliyatlari ko`nikma va malakani tez

o`zlashtirishida emas, balki mutsaqil ravishda musiqa yozishda,rasm chizishda bo`lgan extiyojlarida

namoyon bo`ladi.

Shu sababli qobiliyatlarning namoyon bo`lishi uchun har xil fan, mexnat to`garaklari qanday

muhim ahamiyatga ega bo`lsa, qobiliyatni maksimal darajada o`tsirish faqat qobiliyatli bolalarga emas,

balki hali qobiliyatlari namoyon bo`lmagan o`quvchilarga ham alohida e`tibor berish vazifasini

qo`ymog`i kerak.

O`smirlarning o`qish faoliyati motivlarini o`rganish orqali shu narsa aniqlandiki,ularning

maktabdagi xulq atvori va faoliyatlarining etakchi motivi o`quvchilarning sinf jamoasida,o`rtoqlari

o`rtasida o`z joylarini topishga intilishlaridir.

O`smirlarning o`rtoqlari o`rtasida o`z doyilarini topa olmaslik ularning intizomsizligining

asosiy sababidir.Jamoa o`rtasida o`z mavqeida bo`lmaslik o`smirlarga xos juda xarakterli intilishlarni

aniqlab beradi,ular garchan o`z bilimi shunga arzimasa ham yaxshi baholar olishga harakat qiladilar.Bu

esa shundan daololat beradiki,yaxshi o`qiydigan o`quvchilarning mavqei o`smirlar uchun g`oyat katta

ahamiyatga egadir.

Har xil yoshdagi bolalar uchun xos bo`lgan tuyg`u xislarni ochib beruvchi ilmiy tekshirishlar

shuni ko`rsatadiki,ikki yashar bolada vujudga keladigan salbiy xislar ajralib qilish bo`lsa o`rta maktab

yoshidagi o`quvchilarda esa tengqurlaridan ajralib qolishi ikkilanib qolishidan qo`rqishdir. Yana shu

narsa ahamiyat kasb etadiki o`smirlar uchun o`rtoqlarning fikr va baholari,hatto o`qituvchi va ota-

onalarning fikr va baholariga nisbatan ham katta ahamiyatlidir.

Bolalarning ideal tariqasida qabul qilgan birinchi odami uning tevarak atrofidagi konkretlikdan

ajralmagan xolda idrok qilinar ekan.

MASALAN.O`quvchi ana shunday ideal tariqasida o`z atrofidagi odamlar

o`qituvchi,otasi,o`rtog`idan birontasini tanlab olgan bo`lsa,bunda o`quvchi hamma tomonidan u

odamga o`xshashga intiladi.U odam o`zini qanday tutsa bu ham o`zini shunday tutishga haroakat qiladi.

O`smirlik yoshigacha bo`lgan bolalardagi ideallar turg`un bo`lmaydi.Bu ideallar o`qigan

kitoblarning qurilgan kinofilmlarning va tasodifiy uchrashuvlarning ta`sirida tez o`zgarib

turadi.Ma`naviy ideal atsa-sekin shunday mezonga shaxsiga baho berishda shu bir qatorda ongli

ravishda o`ziga baho berishda foydalanadi.

Hayot jarayonida bolada shunday motivlar shakllanadiki,bu motivlar bola uchun asosiy bo`lib

qoladi va boshqa motivlarni o`ziga bo`ysundiradi.O`smirning maktab jamoasidagi hayotida aktiv

ishtirok qilish unda ijtimoiy yo`nalishini tarkib topishini ta`minlaydi.O`z-o`zini anglashning butun bir Page 44

44

murakkab jarayonining amalga oshishi uchunhayot tajribasi va psixologik taraqqiyotining shunday

darajasiga erishmoq kerakki, bunda u bilish imkoniyatiga ega bo`lsin va odamning ma`naviy psixologik

qiyofasit bo`lib murakkab faoliyatga baho bera olsin.Qator ilmiy tekshirishlar shuni

ko`rsatdiki,o`smirlik yoshida bola shaxsning tarkib topishida o`zini anglashining ahamiyati tobora

kuchayib boradi.Demak,mana shu davrda bola bilan mhit orasidagi munosabatning yangi belgilovchi

taraqiyotning ichki faktorlari borgan sari ko`proq ahamiyat qozona boshlaydi.O`smir o`z-o`zini

tarbiyalash va o`zini o`tsirish orqali mutsaqil o`sish qobiliyatiga ega bo`lib qoladi.

Taraqqiyotning bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta maktab yoshiga o`tishga

tayyorlaydi.O`smirlik yoshi kishi shaxsining tarkib topish jarayonida alohida o`rin to`tadi.Bu davr

asosiy davr hisoblanadi.Chunki bu yoshda g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar paydo bo`ladi.Har xil

psixologiya o`zgarishlar va shaxsning taraqqiyoti,eng avvalo, mana shu shaxsning faoliyat xarakteriga

bog`liqdir.O`smirning faoliyati o`qish mehnat va o`yin jarayonlarini o`z ichiga oladi.Mana shu

jarayonga to`xtalib o`tamiz.

1.O`smir kichik maktab o`quvchilaridan farq qilgan xolda birinchi bo`lib ilmiy bilishda

ishtirok etadi.Uning oldida birinchi faqat ayrim narsa va hodisani emas, barcha narsa va hodisalar uchun

umumiy bo`lgan qonuniyatlarni tushunish bo`lib olish uchun ishlatiladi.Agar kimki maktab yoshi asosan

narsalar,tabiat va jamiyathodisalari to`g`risida gasvirlar to`plash yoshdan iborat bo`lsa,o`smirlik

yoshida ana shu tabiat va jamiyat hodisalar to`g`risida sitsematik gushunchalar paydo bo`ladi.

Beshinchi sinfdayoq ayniqsa oltinchi sinfga kelib fizika,algebra,geometriya,tarix fanlari o`tila

boshlanadi.Abtsrakt tafakkur tez o`sa boshlaydi.O`quvchilar hodisalarning sabablarini tushunishga

hodisalarni ma`lum qonuniyatlar doirasida ifodalashga bu qonuniyatlarda foydalanishga intiladilar.

2.O`smirlik yoshining rivojlanishiga ko`proq mehnat faoliyati ta`sir ko`rsatadi.O`smirlik

yoshida mehnat ancha uyushqoqlik xarakterida bo`ladi.

3.O`smirlik shaxsning tarkib etishida o`yin ahamiyatini yo`qotmaydi.O`yin o`smirlik yoshida

yuksak ahloqiy tuyog`ularning irodaviy xarakter xislatlarning o`sishiga yordam beradi.O`yin o`smirni

intizomli bo`lishga o`rgatadi,o`yin o`ylashga,fahimlashga eslab qolishga biror narsani qilishdan oldin

planlashtirishga va diqqatli bo`lishga da`vat etadi.

O`smirlik kollektivi boshlang`ich sinf o`quvchilari kollektiviga qaraganda maktabda ham

uyda ham, butunlay boshqa o`rin to`tadi.Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning qiziqishi va faoliyatlari

asosan sinf ishlari bilan cheklangan bo`ladi.

O`smirlik yoshida va o`quvchilar pioner drujinasining barcha ishlarida esa ishtirok

bo`ladilar.Bularning hammasi o`quvchilarni aloqasini tobora murakkablashtirib boradi.Bu erda eng

asosiy narsa shundaki,bu narsalar o`quvchilar kollektivining ko`p qirrali ijtimoiy hayoti bilan yashay

boshlaydilar va bu hayotdan o`z o`rinlarini topishga harakat qiladilar.

O`smir shu yoshning datslabki davrlarida oldin o`zlashtirib bilimlari asosida yangi bilim ola

boshlaydi.Bu bilim boshlang`ich maktabda ham o`qituvchi ham tarbiyachi bo`lgan o`qituvchi emas.U

endi bir qator o`qituvchiga ko`nikish har biriga o`ziga yarasha muomala qilishi ularning talablariga

ko`nikishi va shunga qarab o`zini tutish kerak.Shu sababli o`quvchi o`smirlar bir xil to`la sezmaydilar

ular kattalarning shaxsiy xulqlari faoliyatlari va munosabatlarini quradilar.Ularning kattalar tomonidan

o`zlariga shaxslarga berilgan har xil baholarni eshita boshlaydilar.

O`smirlik yoshiga etganlda bolalarda burch va javobgarlik tuyg`ulari etarli darajada o`sgan

bo`ladi.Bolalar o`zlari ongli ravishda tanlagan qobil bo`lib qoladi.Mana shu davrda kattalar bolalarga

«bemalol ish topshirishni ishonadilar»o`smirlarni oilada «kichkina»deb hisoblamay ulardan ho`jalik

ishlariga yordam berish topshirilgan ishga javob berishni talab qiladilar.Ular bilan maslahatlashadilar Page 45

45

ba`zi o`smilar ayniqsa ular o`rta maktab yoshmning oxiriga borganda hatto o`ziga yaqinlarini qo`llovchi

va tayanchi bo`lib qoladilar.

O`smirda bosh miya po`tsining po`tsi otsida qismlari utsidan kontrolligi ortib boradi po`ts va

po`ts otsida qismlari doimiy ravishda birga harakat qiladi.Ayrim xollarda po`tsloq otsi qismining

faoliyatini kontrol qilmay qoladi.Bu o`smirning betayinligi,jizzakiligi va emotsional xislariga

berilganligidan dalolat beradi.Tormozlash reaktsiyasini paydo qilish xarakteri turg`un bo`lmay qoladi.

Qo`zg`alish jarayonlari ba`zan shu qadar kuchli bo`ladiki, o`smir yoqimsiz harakterlarini tormozlay

olmay o`zini to`ta olmay qoladi.

Qo`zg`alish jarayonlari jo`shqin, lekin tez o`sadi. Ikkinchi tamondan o`smir kuchli

hayajonlanish paytida ayniqsa tegishli ijtimoiy sabablari asosida hayajonlanganda o`z hatti-harakatlarini

idora etaolmaydi. O`smirlik yoshida ikkinchi signal sitsemasining roli kuchaya boradi. Qo`zg`ovchi

vazifasini bajaruvchi so`z bilish jarayonida bashqa kishilar bilin munosabatda bo`lishda va o`z hatti-

harakatlariga baho berishda ko`proq rol o`ynay bashlaydi.

Shu bilan bir qatorda o`smirning nerv sitsemasining o`sishi hali tug`ilmagan bo`lib, tarkib

topish bosqichida bo`ladi. U uzoq vaqt davom etadigan kuchli qo`zg`aluvchiga bardosh bera olmaydi.

Ba`zan shu sababli ancha tez qo`zg`alish holatiga o`tib ketadi. Bu esa o`smir nerv sitsemasining ma`lum

darajada bo`shligidan dalolat beradi.

O`smirning nerv sitsemasining tarkib topayotgan munosabatlari tarkibiy natijasida kuchayadi

va mutsahkamlanadi.

O`smirni ish o`qish hamda sport mashg`ulotlari paytida to`g`ri va chuqur nafas olishga

o`rgatish zarurdir.Bu narsa shuning uchun ham muhimdirki,bo`yning tez o`sishi organizmda modda

almashishining jadallashishi bilan o`smir ko`p miqdorda kislorodga muhtoj bo`ladi.Bu yoshda

o`smirning toza havoda bo`lishi ayniqsa muhimdir.O`smirlimk yoshida yurak ikki baravardan ko`proq

o`sadi,gavda esabir yarim barobar o`sadi.Arteriyalari diametrining o`sishi yurakning o`sishidan orqada

qoladi.Qon tomirining yo`li yurak hajmiga nisbatan kamayadi va bu nerv qalqonsimon bezlari

faoliyatining kuchli darajada tezlashuvi bilan birgalikda qon bosimining ortishiga va yurak faoliyatining

kuchayishiga olib keladi.

Qon tomirlarining sitemasidagi o`zgarishlari natijasidagi ba`zan bosh miyaga boradigavn qon

etarli bo`lmay qolishi mumkin bu esa bosh miya ish qobiliyatining susayiga tez toliqishiga va bosh

aylanishiga olib keladi.Ba`zan o`smir tashqi ko`rinishining o`zgarib turishini kuzatish

mumkin.O`smirning qo`l va lablari ko`karib ketadi ba`zan esa uning yuzi qizarib ketadi yoki

bo`zaradi.O`smirning yuragini haddan tashqari ko`p nagruzka va toliqishlardan saqlash kerak.

QAT`IYLIK.

O`smirning va boshqa xildagi faoliyati qat`iylik ko`rsatmasidan amalga oshirish mumkin ham

emas boshlang`ich ishni oxiriga etkazishni bilish va uni talab qila borish qat`iylikni tarbiyalashga

yordam beradi.Qat`iylik zo`r berib fikrlashni ichki intizomlikni talab qiladi.O`smirlarga to`g`ri yordam

bergan xolda ularni ana shunday qat`iylikka o`rgatish kerak.O`smirdagi qat`iylikni tarbiyalash oiladagi

vaziyat bilan mutsahkam bog`langan bo`ladi.

Ko`pincha o`smirning qaysarligini qat`iylik deb hisoblaydilar.Qat`iylikni odatga aylanib

ketishiga yo`l qo`ymagan xolda qo`ysarlik bilan qat`iylik o`rtasidagi fikrni hayotiy misollarda ko`rsatib

berish bu ikki hislatni bir-biriga qo`shib yubormaslik kerak.

M U S T A Q I L L I K K A I N T I L I Sh. Page 46

46

Xarakter xislatlari muayyan darajada tarkib topadi.Boshida o`smir o`zini faqat muayyan

xolatda tutishni biladi.Uning bunday o`zini tutishni takrorlash yo`li bilan mutsahkailaydi. Keyinchalik

esa Boshqa sharoitga ham ta`sir qiladi.

Amalda takrorlanib mutsahkamlangan zarur psixik xolat o`smir xulqining ijobiy xislatiga

aylanadi va har qanday xolatda ham bu hislatlar vujudga keladi.O`smirlar odamlarning ma`naviy

xislatlariga ahloqiy xatti-harakatlariga bir-birlari bilan munosabatlariga qiziqish bilan o`zlarida

ma`naviy ideallarni tarkib topadilar.O`smirlardagi ma`naviy psixologik ideal o`smirlik emotsional tus

olgan obrazi uning shaxsiy xulq-atvorining tartibga soluvchisi va boshqa kishilar xulq atvorini

baholashning mezoni bo`lib qoladi.Bolaning o`zi taqlid qilmoqchi bo`lgan va ayrim hislatlarining o`ziga

singdirib olishga intilgan yoki o`zi tasavvur qilgan odamning ideali bolaga ta`sir qilib turgan ma`naviy

motivlarning borligini belgilab beradi.Bu esa milliy tekshirish ishlarining ko`rsatib berishicha,o`smir

shaxsi ma`naviy turg`unligining shakllanishi uchun muhim sharoit bo`lib hisoblanadi.

Tarbiya jarayonidagi kuzatishlar va psixologik analiz ko`rsatadiki,o`smirlarda ijobiy va

ma`naviy ideallarning paydo bo`lishi umuman tarbiya uchun zarur va hatto sharoit bo`lib hisoblanishi

mumkin.

Hayot jarayonida bolada shunday motivlar shakllanadiki,bu motivlar bola uchun asosiy

ahamiyatga ega bo`lib,boshqa barcha motivlarni o`ziga bo`ysundiradi.Bolaning xulq atvori va faoliyati

utsidan barqaror hukmronlik qiluvchi motivoar bola shaxsining yo`nalishini barpo etadi.O`smirning

maktab kollektividagi hayotda aktiv ishtirok etishi unda ijtimoiy yo`nalishning tarkib topishini

ta`minlaydi.

Bolani kollektivda va kollektiv orqali tarbiyalash printsipi pedagogikaning asosiy printsipi

hisoblanadi.N.Krupskaya va S.Makarenkolar qat`iy ravishda tarbiya printsiplaridan biri bo`libgina

qolmay balki,pedagogik masalalarni hal etishda sifat jihatidan yangi metod bo`lib sanaladi.

Shunday qilib o`smirlik yoshida juda ko`p jinsiy,psixik,o`zgarishlar paydo bo`ladi.Irsiy

etilish,jismoniy jihatdan tez o`sishi mutsaqillikka intilish o`zining menligini himoya qilish kollektivning

qarashlari o`qituvchilar va ota-onalar qarashlaridan o`smir uchun turish do`tslik o`rtoqlik

tushunchalarning butunlay boshqacha tus olishi o`qish faoliyatidagi o`zgarishlari shaxsning tarkib

topishdagi sotsial o`zgarishlar mana shularning hammasi odamning o`smirlik davrini boshqa davrdan

ajratib turadi.

Bu davr yangi bosqichga ya`ni o`spirinlikka tayyorgarlikdir.

Takrorlash va muxokama qilish uchun savolar

1. Usmirlik davrining asosiy psixik xususiyatlari.

2. Usmirlik davrida etakchi faoliyat turi.

3. Ukuv faoliyatining qayta to`zilishi xamda usmirlagi bilish jarayonlarining qayta to`zilishi xamda

usmirdagi bilish jarayonlarning rivojlanishi.

4. Usmirlik dari krizisi, sabablari va namoyon bo`lishi.

5. “Tarbiyasi qiyin” usmir xulk-atvoridagi salbiy xususiyatlar va ularga psixologik yondoshuv;

6. Usmirlik yoshida individual yondoshuvning psixologik jixatlari. Page 47

47

USPIRINLIK DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI.

ReJA:

1. Ilk uspirinlik yoshining o`ziga xos xususiyatlari.

2. Ilk uspirinlik yoshida shaxs kamoloti.

3. Ilk uspirinlar akl–idrokining xususiyatlari.

4. Ilk uspirinlik va kasb tanlash.

5. Ilk uspirinlarning turmush xakidagi tasavvurlari.

6. Ilk o`spirinlik davrida yoshlarning shaxsiy xususiyatlari

Usmirlikdan keyingi navbatdagi boskichni uspirinlik davri deb bir boskich xisoblashimiz xam

mumkin, lekin xozirgi kupchilik psixologlar klassifikatsiyasi buyicha ikki boskichga ajratishimiz xam

mumkin. Avval usmirlikdan keyingi boskichni usmirlik, keyingisi ilk uspirinlik yoki yigitlik davri deb

aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan davrlarni qamrab olar edi. Xozir kupchilik psixologlar

15–18 yoshni qamrab oladigan davrni ilk uspirinlik deb atashni ma`qo`l kurmokdalar, bu umumta`lim

maktabining 8–9 sinfi-dan boshlab, kasb–xunar kolleji va litseylarining 1–2–sinflariga, ya`ni 8–10 sinf

yoshiga to`g`ri keladi. Bu davrda o`quvchi jismonan bakuvvat, ukishni tugatgach mutsakil mexnat kila

oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega bo`ladi.

Mazkur davrning yana bir xususiyati – mexnat bilan ta`lim faoliyatining bir xil axamiyat kasb

etishidan iborat. Ijtimoiy xayotda faol katnashish, ta`lim xarakterining uzgarishi, yigit va kizlarda ilmiy

dunyoqarash, barqaror e`tikodning shakllanishiga, yuksak insoniy xis–tuyguning vujudga kelishiga,

bilimni uzlashtirishga ijodiy yondoshuv kuchayishiga olib keladi.

Xayotda uz urnini topishga intilish kasb – xunar urganish, ixtisoslikni tanlash, itsikbol rejasini

to`zish, kelajakka jiddiy munosabatda bulishni keltirib chikaradi. Birok bu davr kuch-gayrat, shijoat,

kaxramonlik kursatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat xodisalariga romantik munosabatda bulish

bilan boshka yosh davrlaridan keskin farklanadi.

Ilk uspirinning psixik rivojlanishini xarakatga keltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, maktab

jamoasi, ta`lim jarayoni kuyadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot

urtasidagi ziddiyatlardir.Turli karama–karshiliklar, ziddiyatlar uspirinning axlokiy, akliy, etsetik jixatdan

tez o`sishi orqali bartaraf kilinadi.

Ilk uspirinlik yoshidagi etakchi omil yuqori sinf o`quvchisi faoliyatining xususiyati, moxiyati

va mazmunidagi tub burilishdir.

Uspirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol kuzga tashlanadi. Bu xol shunchaki

o`sishni bildirmaydi. Uspirinda o`zi-ning ruxiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati

xamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yosh-dagi o`quvchilarning o`zini anglashga

aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuk va kamchi-

liklarini, munosib va nomunosib kiliklarini aniqrok baxolash imkoniyatiga ega bo`ladilar. Uspirin

usmirga karaganda uz ma`na-viyati va ruxiyatining xususiyatlarini to`larok tasavvur eta olsa xam, ularni

okilona baxolashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u uz xususiyatlariga ortikcha baxo berib,

manmanlik, takabburlik, kibr-lanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va pedagoglar jamoalarining a`zolariga

gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdek, ayrim uspirinlar uz xatti–xarakatlari, akliy

imkoniyatlari va kizikishlariga pats baxo beradilar va uzlarini kamtarona tutishga intiladilar. Usmirlik

yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon

xissi, uz kadr-kimmatini e`zozlash, sezish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin yigit va kiz

sezgirlik deganda nozik, nafis xolatlarning farkiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam

uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. Uspirin o`zining ezgu Page 48

48

niyatini baxolashda jamoada uz urnini belgilash nuktai – nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tan-

lagan mo`taxassislikka yaroklimanmi?», «Jonajon Respublikamga, ota-onamga munosib farzand bula

olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga uz ulushimni kusha olamanmi?» degan savollarga javob

kidiradi. O`quvchida o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur xosil qilish uchun ukituvchi unga juda

utsalik, ziyraklik bilan yordam berishi lozim. Shundagina jamoada utsozga, dutslariga chukur xurmat,

minnatdorchilik tuygulari uygonadi.

Uspirin o`quvchida o`zini anglash zamirida uz–o`zini tarbiyalash itsagi tug`iladi va bu ishning

yullarini topish, ularni kundalik turmushga tadbik qilish extiyoji vujudga keladi. Uzlariga ma`qo`l

ma`naviy – psixologik qiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mezon, vazifalarni bajaruvchi

barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini kidiradilar.

Uspirinda ideallar bir necha kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular

taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni

gavdalantirishni orzu qiladilar. Bu orzular mazmun jixatidan uspirin yigitlar va kizlarda fark qilishi

mumkin. Masalan, kizlar kupincha mexnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat

arbobining, badiiy asar kaxramonining xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarini ideal darajaga

ko`taradilar. Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, bakuvvat yultusar, xiylagar kuv

josus va boshkalarning salbiy sifatlariga taklid qilishga xam moyil bo`ladilar.

Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishicha, ba`zi xollarda ilk uspirinlar uzlarini

kurkmas, jasur qilib kursatishga, nourin xarakatlarga moyil bo`ladilar.

Ilk uspirinlar ma`naviy xislatlarga, axlokiy mezonlar moxiyatiga jiddiy munosabatda

bo`ladilar. Masalan, burch, vijdon, gurur, kadr–kimmat, faxrlanish, ma`suliyat, or–nomus kabi

tushuncha-larni chukur taxlil kila oladilar. Lekin xammalari emas. Axlokiy ma`naviy karashlar,

tasavvurlar shakllanishi uchun pedagoglar soglom muxit yaratish, barqaror shaxsni tarkib toptirish

uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim munozarali tadbirlar puxta uylab tashkil kilinishi, ayrim chet el

filmlari muxokamasi shular jumlasiga kiradi. Ijtimoiy xayotda uchraydigan yaramas yurish – turishlarga,

il-latlarga zarba berish pedagoglar jamoasining muxim vazifasi xisoblanadi. Uspirinlarda balogatga etish

tuygusi takomillashib borib o`zining urnini belgilash va ma`naviy dunyosini ifodalash tuygusiga

aylanadi. Bu xol uning o`zini aloxida shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini itsashida aks

etadi.

Bu yoshda shaxs sifatlari shakllanishida maktab muxiti, ayniqsa sinf jamoasi, rasmiy va

norasmiy tengkurlar kuchli ta`sir etadi. Maktab va sinf jamoalari ta`sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-

tokatlilik, kamtarlik, intizomlilik, xalollik, xamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik,

lokaydlik, munofiklik, laganbardorlik, dangasalik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tezlashadi.

Uspirin xar bir ishda etakchi, birinchi bulish itsagi bilan yashaydi. Lekin xar doim xam

uddasidan chika olmaydi. L.A.Umanskiy fikricha buning uchun uspirin quyidagi xislatlarga ega bulishi

kerak.

a) axlokiy xislatlar – jamoatchilik, samimiylik, tashabbus-korlik, faollik, mexnatsevarlik;

b) irodaviy xislatlar – matonat, kat`iyat, mutsakillik, tashab-buskorlik, batartiblik, intizomlilik;

v) emotsional xislatlar – xushchakchaklik, tetiklik, xazilkashlik va yangilikni xis etish, uz

kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar.

Uspirinlarda mavjud bo`lgan yana bir muxim xislat ularda yuksak darajadagi dutslik, urtoklik,

ulfatchilik, muxabbatning vujudga kelishidir. Shu sifatlarning kay darajada shakllanganligi tarbiya-viy

ta`sir utkazish mezoni xisoblanadi.

Uspirin o`quvchilarda tabiat, san`at, adabiyot, madaniyat, ijti-moiy xayot guzalliklarini

paykash, idrok qilish, sevish, ulardan ta`sirlanish, ma`naviy ozuka olish xislatlari paydo bo`ladi. Ular-Page 49

49

ning psixologiyasida mayin sado, yokimli nido, kalbni tulkin-lantiradigan musika, nozik xis–tuygu,

ezgulik xislari, mayllari kuchayadi. Ayniqsa, etsetik xislar ularning ma`naviyatidagi kupol, noxush,

xunuk va yokimsiz kiliklarning yukolishiga yordam beradi. Shunga karamay uspirin yigit va kizlar

orasida etsetik tuygusi to`la shakllanmagan, noto`g`ri tasavvurga ega bo`lgan shaxslar xam uchraydi.

Uspirin o`quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan xar kaysi fanning inson

dunyoqarashidagi roliga, bilish faoliyatidagi va ijtimoiy axamiyatiga, amaliy xususiyatiga, uzlashtirish

imkoniyatiga va uni ukitish metodikasiga boglik bo`ladi.

Uspirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik takomillashib boradi, mantikiy xotira, eslab kolishning

yul va vositalari ta`lim jarayonida etakchi rol uynay boshlaydi. Uspirinlar topshiriklarni bajarishda,

ularning ma`nosi xamda moxiyatini to`la anglab ish to`tadilar, eslab kolish, saklash, esga tushirish

jarayonlarining samarali usullaridan unumli foydalanadilar.

Uspirin barcha faoliyat boskichida mutsakil fikr yurita olmasligi uning psixikasidagi jiddiy

kamchilikdir. Bu kamchilikni bartaraf qilishda dars jarayoni katta imkoniyatlarga ega. Darsda ukuv

materialini bayon qilishda mazmuni ixcham, mantikiy boglangan bulishini ta`minlash, o`quvchining

javobi albatta kitobdagiday, yodlab olingan koidalardan iborat bo`lib kolmay, uning «uz so`zi bilan»

izoxlanishini talab kilinishi kerak. Tinglangan yoki ukilgan materialda mutsakil xulosa chikarishni talab

qiladigan xolatlar bulishiga aloxida e`tibor berilishi kerak.

Ilk uspirinlik yoshidagi o`quvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda tugarak va faqo`ltativ

mashgulotlar muxim axamiyatga ega. Uspirin o`quvchining mutsakil fikrlashini rivojlantirish uchun

ukituvchilar, sinf raxbarlarining siymolari muxim rol uynaydi. Buning uchun birinchidan, ukituvchilar

uspirinlarda urganilayotgan narsa va xodisalarning ob`ektivligi, xakkoniyligi, to`g`riligiga ishonch xosil

qilishlari, ulardan kanoatlanishlari va ularni isbotlashga urgatib borishlari zarur. Ikkinchidan, fan

ukituvchilari ularni narsa xodisalar to`g`risida original fikr yuritishga yullashlari kerak. Uchinchidan,

o`quvchilarning mashgulotlarda qo`llanaverib ma`naviy eskirgan bir kolipdagi so`zlardan, iboralardan

foydalanishlariga yul kuymas-liklari kerak. Turtinchidan, fan ukituvchilari uspirin yigit va kizlarga

bilimlarini amaliyotga tadbik qilishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga

xarakat qilishlari lozim.

Tafakkur rivojlanishi bilan birga o`quvchining nutk faoliyati xam usadi. Bu esa o`quvchida uz

fikrini to`g`ri, aniq ifodalash malaKasini tarkib toptiradi. Nutkining to`zilishini takomillash-tiraDi va

lugat boylIgini yanada oshiradi.

Uspirin adabiy asarlarniukiSh va tushunish orqali mutsakil fikrlashga, Muloxaza yuritish va

munozaraga urganib boradi.

Katta maktab yoshidagi o`quvchi aklining tankidiyligida ogmachilikka moyiLlik kuchli

bo`ladi. Ogmachilikning eng asOsiy sabablaridan biri–vokelikning moxiyatini ilmiy jixatdan to`g`ri

tushunolmaslikdir. Aklning va tafakkurning tankidiyligini tarbiyalashda ukituvchi o`quvchining o`ziga

xos tipologik xususiyatiga, akliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, muloxaza doirasining

kengligiga, nutk kobiliyatiga, shaxsiy nuktai-nazariga, ukishga nisbatan munosabatiga, kizikishining

xususiyati va darajasiga, akliy faoliyat operatsiyalarini qanchalik bulishiga, mavjud ukish kunikmasi va

malaklariga aloxida e`tibor berishi lozim.

Akl tankidiyligining rivojlanishi yuqori sinf o`quvchilari moddiy dunyoni, atrof–muxitni

urganishga, ukuv materiallarini puxta uzlashtirishga, ta`lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollik da`vat

etadi.

Ilk uspirinlik tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chukurligi, kengligi, mutsakilligi,

samaradorligi, tezligi tashkil qiladi. Tafakkurning mazmundorligi deganda, uspirin ongida tevarak

atrofdagi vokelik buyicha muloxazalar, muxokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda Page 50

50

tutiladi. Tafakkur-ning chukurligi deganda, moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning asosiy qonunlari,

xossalari, sifatlari o`zaro boglanishi va munosabatlari uspirinning fikrlashida tulik aks ettirish

tushuniladi. Tafakkurning kengligi esa o`zining mazmundorligi va chukurligi bilan boglik bo`ladi.

Tafakkurning mutsakilligi deganda, uspirin tashabbuskorlik bilan uz oldiga vazifalar kuya bilishi va

ularni xech kimning yordamisiz okilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aklning tashabbuskorligi

deganda uspirining uz oldiga yangi goya, muammo va vazifalar quyishini, ularni amalga oshirishda

samarador vositalarni topishga intilishni anglaymiz. Aklning pishikligi vazifalarni bajarishda yangi

usullarni tez izlab topish va qo`llay olishda eskirgan vositalardan kutulishda namoyon bo`ladi. Agar

o`quvchi muayyan vakt ichida ma`lum soxa uchun kimmatli, yangi fikrlarni aytgan bulsa, nazariy va

amaliy vazifalarni xal qilishda yordam bersa, buni samarador tafakkur deyiladi. Tafakkurning tezligi

savolga tulik javob olingan vakt bilan belgilanadi. Uspirin tafakkurining tezligi kator omillarga:

birinchida, fikrlash uchun zarur materialning xotirada mutsaxkam saklanganligiga, uni tez yodga tushira

olishiga, muvakkat boglanish-ning tezligiga, turli xis-tuygularning mavjudligiga, o`quvchining diqqati

va kizikishiga; ikkinchidan, uspirinning bilim saviyasiga, kobiliyatiga, egallagan kunikma va

malakalariga boglikdir. Uspirin kobiliyati,layokati va itse`dodi ta`lim jarayonida va mexnat faoliyatida

rivojlanadi. Uning qanchalik itse`dodli ekanligini aniqlash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi,

mexnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantikiy fikrlashning tez-ligi, izchilligi, samaradorligiga

e`tibor berish kerak. Kobiliyat-ning o`sishi, bilimlar, kunikmalar, malakalarning sifatiga boglik bo`lib,

shaxsning kamol topish jarayoniga kushilib ketadi.

Uspirinlar biror xodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muxim xususiyatlariga,

birlamchi jixatlariga sinchkovlik bilan karay boshlaydilar. Darsliklardan ukigan va ukituvchidan

eshitgan axborotlar, xabarlar va ma`lumotlarga ishonish va ulardan kanoat xosil qilish uchun faol

xarakat qiladilar. Tafakkurni okilona yullar bilan utsirish uchun favqo`lodda xolatlarda o`quvchining

mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni ragbat-lantirish to`g`rirok bo`ladi.

Shunday qilib ta`lim jarayonida turli fanlarni ukitish tufayli keng qo`lamli bilimlar tizimi

uzlashtirilishi orqali yuqori sinf o`quvchilarida tafakkurning faolligi, mutsakilligi, mazmundorligi,

maxsuldorligi ortadi.

endigina o`sib kelayotgan uspirin o`quvchilar kasbga kanday yondoshadilar? Bu muammo

kupchilikni kiziktiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma`lumki, odatda ilk uspirinlik yoshidagi

ugil-kizlar xayotda mutsakil kadam tashlash to`g`risida aniq asosli fikr bildirishga kiynaladilar. Shu

sababli kasb tanlash davrida okilona va to`g`ri yul tutishni bilmay dovdirab qoladilar yoki tavak-kaliga

ish ko`radilar. Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, jiddiy –ijtimoiy sutslik xolatlari vujudga

keladi.

O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi uspirin fizika yoki

matematika bilan tanishadilar. Birok ularning xammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini

egallashni xoxlayvermaydi. Maktabda er kurrasini urganiladi, birok barcha o`quvchilar sayyox bulishni

itsamaydi.

Katta yoshdagi maktab o`quvchilaridan biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularga xar – xil

kasblarga kizikish vujudga keladi.

Yuqori sinf o`quvchilarini kizikishlari, mayllari, intilish-lari, kobiliyatlari, itse`dodlari asosida

tanlagan kasblariga to`g`ri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Uspirinlarga

ukituvchilar, ota-onalar jamoatchilik, uz kasbining utsalari, murab-biylar aloxida e`tibor berishlari kerak.

Urta maktabni bitirgunicha xamma o`quvchilar kasbini kat`iy tanlaydi deyish mumkin emas.

Kasb – xunarga xar-xil munosbatlar xosil bulishining asosiy sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash

buyicha turli xil niyatlar paydo bulishidir. Page 51

51

V. A. Krutetskiy uspirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni aloxida ifodalaydi:

a) biror ukuv faniga kizikish; b) vatanga foyda keltirish itsagi (o`ziga xos psixologik

xususiyatini xisobga olmagan xolda); v) shaxsiy kobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy an`analarga rioya

etish (voris-lik); d) dutslari va urtoklariga ergashish; e) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yaqinligi; yo)

moddiy ta`minlanishining yaxshi ekani; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish

osonligi.

Shuningdek boshka turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi,

maksadi, unga intilishi, kasb to`g`risidagi ma`lumoti, o`zining sixat salomatligi, asab tizimining va

tempe-ramentining xususiyati va xokazolar xam bulishi mumkin.

Uspirinlarda kasblar xakida yaqqol tasavvur bulmasligi sababli ular ko`proq xatoga yul

kuyadilar. Uz kobiliyatlarini okilona baxolay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun

qanchalik tez va aniq xarakat kila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar.

Birok xozir mazkur kungilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning

uchun quyidagi pedagogik–psixologik omillarga aloxida e`tibor berish maksadga muvofikdir:

Kasblarni urganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lunda qilib ifodalash.

Ukituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlarini olib borishi.

Uspirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.

Mexnat ta`limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash va kizikish uygotish.

Psixodiagnotsik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbik qilishga moslashtirilgan

turlarini ishlab chiqish.

Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish.

Kasb tanlash targiboti yuzasidan uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va

psixologik tayyorlash.

Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunaltirishning usul va vositalari ishlab

chikilgan. e. A. Klimov kasbga yunaltirish uchun kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-texnika», «inson-

inson», «inson-badiiy obraz» singari kompleks-larni tavsiya qiladi.

Kasb tanlashga yullash va kasblarni targib qilish usullaridan yana biri – kursatmali vositalar,

ya`ni fototsendlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining

maxsulidan, nakkoshlik va texnika tugaragi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashkari muzeylarga

ekskursiyalar uyushtirish orqali xam ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin.

Mexnat psixologiyasining mo`taxassislari kasbga yunaltirish-ning boshkacha usullarini: barcha

fanlarni ukitishning politexnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy matematik fanlardan atrofdagi ishlab

chikarishdan ob`ekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik

materiallarini qo`l-lab o`quvchilarning kasbga kizikishini oshirishni; mexnatga ishtiyok uygotishni;

darslarda kasblar xakida axborotlar berib borishni; mexnat soxalari bilan o`quvchilarning mutsakil

tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmokdalar.

Kishlok maktablarida kasb tanlash buyicha imkoniyatlar xam mavjud. Chunonchi yozda yuqori

sinf o`quvchilarini ishlab chikarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga uspirinlarni

kiziktirish, mexnat natijasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rejali

mexnat qilish kunikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va ma`suliyat xissini tarkib toptirish lozim.

Kasb tanlashda uspirin yigit kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki

maksad – bosh maksad deb ataladi va umumxalk mexnatiga uz ulushimni kusha olamanmi?, kanday

inson bo`lib etishaman? xayot va faoliyat ideallari nimalar bulishi lozim? degan fikrlardan iborat

bo`ladi. Bundan tashkari yaqin va yaqqol maksadlar xam mavjud. Page 52

52

Ilk uspirinlik yoshida inson uchun eng muxim xissiyot – sevgi vujudga keladi. U urtoklik,

dutslik tuygulari zamirida paydo bo`ladi.

Uspirinlik davrida vujudga keladigan xis – tuygularni to`g`ri idora etish, yigit va kizlarga sevgi

munosabatlarining nakadar nozikligini bulajak oilaning baxti xakidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish

yaxshi natija beradi.

Ukituvchilar va ota – onalar uspirin yigit va kizlarga sevgining ikki turi – shaxvoniy tuygu

zamirida vujudga keladigan bekaror sevgi va chinakam dutslik, insoniy munosabatlar asosida paydo

bo`ladigan xakikiy sevgi borligini tushuntirishlari lozim.

Uspirinlarni turmush kurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning xamkorligi muvaffakiyat

garovi xisoblanadi. Uspirin-larga oila kurish xakida tushuncha berishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-

biriga ishonch, sadokat bulishi kerakligini uktirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yuz berishi

mumkin bo`lgan kiyinchiliklardan xam ogoxlantirish kerak

Uz–o`zini tekshirish uchun savollar.

Ilk uspirinlik va uspirinlik yoshida o`ziga xos xususiyatlar nimalarda kurinadi?

Ilk uspirinlik yoshida shaxs xususiyatlarining shakllanishi nimalarga boglik?

Uspirinlarning akl–idrok va tafakkur xususiyatlari kaysilar?

Uspirinlarga kasb xakida, turmush xakida ma`lumotlar berishning psixologik muammolari

nimalardan iborat?

O`spirinlarni hali tula katta deb hisoblab bo`lmaydi, chunki ularning shaxsiy xususiyatlarida hali

bolalikni ko`zatish mumkin. Bu ularning fikrlarida, berayotgan baholarida, hayotga va o`z kelajaklari

munosabatlarida ko`zga tashlanadi. Kupchilik o`spIrinlar; maktabni tugatish vaqtiga kelib ham kasb

tanlashga nisbatan mas`uliyatsiz yondoshadilar. Bu davr o`spirinNing axloqan o`z-O`zini anglashi

shuningdek, axloqning yAngi bosqichiga o`tishi bilanxarakterlanadi.0I~tullekti yaxshi rivojlangan

o`spirinlar kattalarni tashvishga solayotganmasala muAmmolariNi tushuna oladilar va ularni

muhokama eta oladilar. O`spirinlar juda ko`P muammoli savollarga javrb yo`llaydilar. Ularning

diqqatini ko`proq axloqiy masalalar tortadi. Agar kichik maktab yoshidagi o`quvchilar uchun axloqiy

masalalarni echish manbai – bu ular uchun o`qituvchilar bulsa, o`smirlar bu savollarga javobni ko`proq

tengdoshlari davrasida qidiradilar o`spirin yoshdagilar esa savollarga to`g`ri javobni topishda ko`proq

katta kishilar foydalanadigan manbalarga murojaat etadilar. Bunday manbalar asosan real, ko`pqirrali,

murakkab insoniy munosabatlar va ilmiy-ommaviy, badiiy, publitsistik adabiyotlar, san`at asarlari,

matbuot,

radio

televideniE bo`Lib hisoblanadi. Bugungi o`spirinlarga hayotga nisbatanhushyor, aqliy-amaliy

qarash, erkinlik va mustaqillik xos.Ular haqqoniy bo`lIsh tushunchasiga xam real tarzda

yondoShmoqdalar Masalan: o`tgan yillardek “haqqoNiylik bu hammaga bir xil emas, har kimning

Imkoniyatiga qarab va hammaning ishiGa yoki manfaatlariga qo`shgan hissasiga qarab

belgilanadi”, deb tushunadilar va talqin etadilar. Maktabni tugallash vaqtiga kelib

juda kup o`smirlar axloqiy jihatdan shakllangan va ma`lum axloq normalari qat`iylashgaN

xususiyatlariga ega bO`ladilar.

O`spirinlarda axloqiy dunyoqarash bilan bir qatorda ijtimoiy, siyosiy, iqtIsodiy, ilmiy, madaniy, diniy

va boshqa sohalar buyicha ma`lum biR qarashlar vujudga keladi. Juda ko`p yillardan beri uspirinlarni

yaxshilik va yomonlik, xaqiqat va noqonuniylik, axloqiyliK va aXloqsIzlik masaLalari

tashvishlantirib keladi. Hozirgi davrO`spirinlari har bir narsaga ishonuvchan yoki salbiy

munosabatlarga xos bulmay, balki hayotga real, aqliy, amaliy qaraYdigan, ko`proq erkin

va mustaqil bo`lishga intiluvchi yoshlardir.

O`spirinlar ongli ravishda egallaNgan axloq normalari asosida o@z xarakatlarini yo`lga solishga

intiladilar. Bu esa, avvalo o`spirinning o`zini Anglashining o`sishida namoyon bo`ladi. o`zini anglash

murakkab psixologik struktura bo`lib, quyIdagilarni o`zichiga oladi. Page 53

53

– birinchidan bolAda tashqi olamdagi predmet ta@siridan Paydo bo`lgan sezgilari o`z tanasi bilan

farQqila boshlaganda vujudga keladi;

– ikkinchidan, o`zining shaxsiy “Men”ligini aktiv faoliyati asosida anglashi;

– uchinchidan, o`Zining psixik xuSusiyati va xislatlarini anglashi;

– to`rtincHidan, ijtimoiy, axloqiy o`z-o`ziga baxo berishning ma`lum sistemasini anglashi. Mana shu

elementlarniNg barchasi bir-biri bilan funktsional va genetik bog`langandir. Lekin, bularning hammasi

sizga ma`lumki, bir vaqtning o`ziDashakllanmaydi. Bolaning “men”ligini anglashi taxmIni 3 yosHda

paydo bo@ladi, bunda bola shaxsiy olmoshni ishlata boshlaydi. Masalan: men, meniki, meNdan va

hOkazo, o`zining psixik sIfatlarini Anglash vao`z-o`ziga berisH o`spirinlik yoshida, borgan sari

ko@proq ahamiyat kasb eta boshlaydi.

O`spirinlar har joyda o`zini ko`rsatIsh xususiyatiga ega bo`lgan usMIrlik vAqtidayoq, o`zlarining

shaxsiy xususiyatlarini ko`zataboshlaydilar. Ya`ni o`zlarining tashqi qiYofalariga tanqidiy qaray

boshlaydiLar: bo`yining pastligi yoki aksinchasi, semizlik, yuzidagi xusunbo`zarlar yigit va qizlarni

bezovtalantiradi, ular iztirob Chekadilar. Kech etiladigan ug`il va qizlar yashirin kechinmalar

keechiradilar. Kishining o`z obrazi – bu o`spirinlikning o`zini anglashi ancha mUhim

komponEnt bo`lib hisoblanaDi.

O`Spirinlikdao`z shaxsiy xislatlariga baho berish kuchayadi uspirin ham usmir singari o`z qaDr-

qimmatini, uniNg nimalarni qilisHga arzishi Va nimalarga qodir ekanligani Benihoya bilgisi keladi.

O`ziga baho berish iKkita usulda bo`ladi.

I.Kishi o`zI qo`Lga kiritgan YUtuqlArI natijasi biLan bahoLayDi. Masalan: bola qiyin vAziyatDa

o`zini yo`qotmayDi yoki yosh bolani yong`inDan qutqazDi – “Men qo`rqoq emasman” deYdi. Ma`lum

qiyin Topshiriqni bajAradi. “Men qobiLiyatliman – deydi, AXloqga oid bunday xatti-xara{atlar,

uspirinning o`z qAt`iyligini sinashi hamdir.

II. Ijtimoiy tAqqoslash, ya`Ni o`zi haqidagi boshqa ishlarni Fikrlarni solIshtirishdan iboratdir.

Masalan o`quvchilar Tomonidan “mardlIk deb ma`qullangan xatti

harakatni o`qituvchi “qalbaki o`rtoqlik” deb ataydi. Bunda bolalAr o`z xaTTi-harakatlari tug`Risida

uylab, bosh qotira boshlayDilar. Shaxsiy “men” obrazi, jUda murakkabdir. Hatto kattalarning o`zini

anglashi qarama-qarShIliklardan holi emAs. O`spirinlarda yanada kuchliRoq bo@ladi. Ba`zi uspirinlaR

o`zini ko`zatish uchun kundalik daftarlar to`tAdi. Bu hoLatqiZlarda eRtArOk, va ko`proq uchraydi.

Bu holat shunchaki usishni bildirib qolmasdan, balKi shaxsda mOhiyat JihatiDan tubdAn boshqacha

tarzda o@z shaxsiyatining ma`naviy-ruhiy fazIlatlarini, ijtimoiy turmush tarzi, maqsad va vaZifalarini

anglashi, ularni oqilona baholash zaruratini aks ettiradI. Undagi o`z-o`zini anglash, turmush

yashash, o`qish, mehnat va sport FaOliyatlari tArzi bilaN namoyonbo`ladi. O`quv

muassasa,Mikrom uhitidagi oDatlanmaGan vAziyat, shaxSlararo munosabatlar va muomala

kO`lamining kenGAyiShi o`ziga xos topologik aqliy, axloqiy, irodaviy, hissiy xUsusiyatlarini oqilona

baholash, qo`yilayotgan talablarga javob berish tariqasidayondashish,o`z-o`zIni anglashini

jaDallashtiradi. o`spirin O@quvchilarining o`z-o`zIni anglashga aloQador o`ziga xos

xususiyatlarimavJud. Ular dastavvAl o`zlarining kuchli va zaif jixatLarini, yutuq va kAmchIliklarini

aniqroK baholash imkoniyatiga ega bo`lAdilar.

O`spirin o`quvchining o`smirlik davridagi boladan o`zgacharoq yana Bir xususiyaTi – bu, MUrakkab

shaxslararo munosabatlarda aKs etuvchi burch, vijdon hissini anGlash, o`z qaDr-qimmatani e`zozlashI,

Sezish va fahmlashga ko`proq moyilligidir. O`spirin o`qUvchida o`zini anglasHi negizida o@zini

taRbiYalash istagi tug`iladI. Natijada unda o`z-o`zidi tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundaliK

turmushga tadbiq qilib ko`risH ehtiyoji vujudga keladi. Lekin, o`z-o`zini tArbiyalash jarayoni o`spirin

ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish. ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoYalanib

qolmasdan, balki voyaga etgan kishilarga xos ko`pqirrali Umumlashgan idealga mos raVishda tarkib Page 54

54

toptirishga yo`naltirilgaN bo`laDi. O`quvchilar o`zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o`quv va

mehnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchIl va muntazam Ravishda EGallab borishgA, shaxsning

yana bir faziLatlari va xislatlarini hosil qilishga harAkAt qiladilar; O`z-o`zini tarbiyalash

muamMolarini, yaxlit ma`naviy-ruxiy qiyofalAsh shakllantirishGa intiladilar. O@spirin o`quvchilarning

o`z-o`zIni tarbiyalash jarayoni. O`qUv muassasA, jamoat tashkilotlari, pedagoglar jamoasiniNg ta`siri

doirasida bulmog`i sHArt. Toki o`z-o`zini tarbiyaLAsHNing, takoMillashtirishi jamoada

munosibo`rin egallAsHga, ijtimoiy burchni anglash, foydalI mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin.

O`z-o`zini tarbiyalash to`g`ri, izga solib yuborish uchun uyg`un Birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora-

tadbirlar majmuasi tarzida TA`siR jamoa majburiyati, o`zaro yordam va nazorat qilish,o`zaro va

tanqiD

qilish

kaBilar

maqsadga

muvofIqdir.

IjtimoIyPage 55

55

turmushda uchrayDigan ba`zi bir yaramas yurish-Turish ko`RishmlariGa, iLlatlarigA, sarqitlariga

qaqshatkich zarba berish, ularning ta`siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi

ko`rash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir. O`spirinlarda balog`atga etganlik tuyg`usi

takomillashib borib, o`z-o`zini qaror toptirish, o`z ma`naviy qiyofasini ifodalash tuyg`usi o`sib

o`tadi. Bu narsa ularning alohida shaxs ekanligini tan olishga intilishida o`z ifodasini topadi. Buning

uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl qo`yish, tasviriy sanoatga, musiqaga, kasb-hunarga,

tabiatga, maftunkor qiziqishlarini namoyish qilishga harakat, qiladilar, o`quv va mehnat jamoalari

ta`sirida matonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, alollik kabi insoniy fazilatlar

takomillashadi. Xudbinlik, loqayddik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo`rqoqlik, g`ayirlik

singari illatlarning barham topishi tezlashadi.

O`spirinlar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlarining rol`i alohida ahamiyat kasb

etadi. Ularda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat`iyatlik, mas`uliyatlik, o`z harakatlarini tanqidiy

baholash singari fazilatlari barqaror xususiyat kasb etib boradi. O`spirin yigit va qizlarning

jamoatchilikda faol ishtirok etish orqali muayyan tashkilotchilik qobiliyati namoyon bo`ladi. O`zining

kimligi, qandayligi, qobiliyatlari, o`zini nimaga hurmat qilishini aniqlashga intiladirlar. Dust va

dushmanlarining kimligi, o`z istaklari, o`zini va tevarak-atrofni, olamni yaxshi bilishi uchun nima qilish

kerakligini anglashga harakat qiladi. Ma`lumki, o`spirinlarning hamma savollari anglangan bo`lmaydi.

Ba`zan o`spirinlar o`zlaridan hech qanoatlanmaydigan, o`z oldilariga haddan tashqari kup vazifalar

qo`yadigan, Lekin uning uddasidan chiqa olmaydigan bo`ladi. Mana bo`lardan ko`rinib turibdiki,

o`spirinlar o`z-o`zini analiz qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o`zida aks ettira

boradi. Bu esa uspirinlarning kelgusi yutuqlari shartlaridan biridir.

O`z-o`zini hurmatlash va uning xususiyatlari quyidagilardan ibdrat, Demak, yuqorida ko`rsatib

o`tilganidek, shaxsning erta o`spirinlikdagi eng muhim xislatlaridan biri o`z-o`zini, hurmatlash, o`z-

o`ziga baho berish hamda o`zviy shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. O`spirinlar o`zlarida

shaxsning muayyan kompleks sifatlarini hosil qilishga intiladilar. O`z-o`zini tarbiyalash masalalarida bir

butun ma`naviy psixologik qiyofasini shakllantirish masalasi qiziqtiradi. Bunda shaxs ideali va

na`munaning mavjudligi katta ahamiyatg`a ega. Masalan; ug`il bolalar, qahramonlik, yaxshi ota,

o`qituvchi, vrach yoki badiiy asar haqida kinofil`mdagi obrazlarni o`zlariga ideal deb bilsalar; qizlarimiz

mehnatkash ayol, jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy xodim va hokazo. O`zaro

munosabat va emotsional hayot o`z mavqeini belgilashning murakkab muammolarini uspirinlar o`zi hal

qila olmaydi. Bu masalani uspirinning ota-onasi, o`z tenpqurlari, o`qituvchilar ishtarokida ularning

qullab-quvvatlashida hal qila oladi.

Takrorlash va muhokama qilshp uchun savollar.

1. Ilk o`spirinlik davrida psixologik jarayonlarning shakllanish xususiyataari.

2. O`spirinlikdagi aqliy rivojlanish bilan etakchi faoliyatlar o`rtasidagi bog`liqlik.

3.Umumiy va maxsus layoqatlarning rivojlanishi.

4. O`spirinlik davrida kasb tanlashning o`ziga xos xususiyatlari.

Tayanch so`z va iboralar:

Uspirinlik. Kasb tanlash. Kasbga yullash. Urtoklik. Do`stlik. Oila xakida kayg`urish. Jamiyatga

foyda keltirish orzusi.

TALABALARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI. Page 56

56

Reja:

• TALABALARDA MUTSAQIL BILIM OLISHNI SHAKLLANTIRISH

• TALABALARDA BILIM OLISHNI SHAKLLANTIRISH YUZASIDAN OLIB

BORILGAN TADQIQOTLAR.

• TALABALAR TAFAKKURINING XUSUSIYaTLARI

• O`QITUVChI VA TALABALANING HAMKORLIGI – TA’LIM

SAMARADORLIGINING MUHIM OMILI.

Tadqiqotlarda talabalar deganda moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishda ijtimoiy hayotga

mutaxassislikka oid rollarni muyyan qoida va maxsus datsur asosida bajarishga tayyorlayotgan ijtimoiy

guruhi tushuniladi.

Oliy o`quv yurtidagi ta’limning o`ziga xos xususiyatlari talabalarning boshqa ijtimoiy guruhlar

bilan (ular xoh rasmiy, xoh norasmiy bo`lishidan qat’iy nazar) muloqotga kirishi uchun muhim

imkoniyat yaratadi. Talabalik davrinint asosiy xususiyatlaridan biri ijtimoiy etuklikning jadal surat bilan

ro`yobga chiqishidir. Talabalik davri o`spirinlikning ikkinchi bosqichidan iborat bo`lib, 17—22-25

yoshni o`z ichiga oladi va o`zining qator betakror xususiyatlari va qarama-qarshiliklari bilan

xarakterlanadi. Shu boisdan o` o`spirinlik davri shaxsning ijtimoiy hamda kasb mavqeini anglashidan

boshlanadi. Mazkur pallada o`o`spirinlik o`ziga xos ruhiy inqiroz yoki tanglikni boshidAn kechiradi,

jumladan

kattalarning har xil ko`rinishdagi (unga yoqish yoki yoqmasligidan qat’iy nazar) rollaRini te’z sur’atlar

bilan bajarib ko`rishga intiladi, turmush tarzining yangi jihatlariga {opnyka boshlaydi. Katta

odamlarning tUrmush tarzIga o`tish jarayoni shaxsning kamol topish xususiyatlariga bog’lik ichki

qarshiliklarni keltirib chiqaradi.

PedAgogik psixoloGiya fanida ma’lumki, O`rta maktab o`quvchilarni har (bIologik, fiziologik,

pedagogik; psixologik) jixatdan oliymaktab ta’limiga tayyorlAydi va ularda umumlashtirish,

mavhumlashtirish, sitsemalaShtirish kabi qobiliyatlarda ko`rinadigaN fazilatlar namoyon bo`ladi. Shu

bilan

birga

o`o`spirinda

aqliy,

axloqiy

etsetik va g’oyaviy-siyosiy jihatdan muayan darajada o`sish ro`y beradi. Shunga qaramay, ular oldida

oliy o`quv yurtida mutaxassislikni egallashga bog’liq yangi vazifAlar paydo bo`ladi.

Talabalarga mutsaqil bilim olish, o`z faoliyatini o`zi tashkil qilish, o`zini o`zi boshqarpsh, yangi

g’oyalarni ishlab chiqish va hokazolarni o`rgatiladi. Bu vazifalarni amalga oshirishnint asosiy omili —

monologik ma’ruzadan dialogik (talaba va o`qituvchining muloqotiga asoslangan) ma’ruzaga o`tishdir.

Psixologlardan B. G. Anan’ev, N. V. Kuz’mina, N. F. Talizina, V.Ya.Lyaudis, I S. Kon, V. T:

Lisovskiy, A. A. Bodalev, A. V. Petrovskiy, M. G Davletshin, I. I. Ilqyasov, A. V. Dmitrieva, Z: F:

Esareva, A: A. Verbiqkiy, V. A. Tokareva va boshqalarning tadqiqotlariga ko`ra, olIy o`quv yurtlarida

ta’lim olish talabaLAr uchun juda oG’ir kechadi, chUnki bu davrda shaxsinIg murakkab fazilatlaRi,

xislatlari, sifatlari takomillashish bosqichida bo`ladi. MAzkur yosh davRidagi ijtimoiy-psixologik

o`sishning xususiyatlaridan biri o`Qish faoliyatining ongli motivlari kuchayishidir Talabalarda axloqiy

jArayonlarning o`sishi suts amalga oshsada, lekin xulqining eng muhim sifatlari — mutsaqqiLlik,

tashabbuskorlik, topqirlik, farosatlilik va hokazolar takomillashib boradi. Shuningdek ularda ijtimoiy

hholatlarga, voqelikka, axloqiy qoidalarga qiziqish, ularni amalga oshirishga intilish tobora kuchayadi.

Psixologlarimizning tadihotlari shaxs hayot tajribasini egallashda unda o`zligini anglash vujudga

kelishini ko`rsatadi. Shaxsiy hayotning mazmunini anglash, aniq Turmush rejalarini tuzishi, kelajak

hayot yu’lini belgilash shular jumlasidandir. Talaba atsa sekin mikroguruhhning notanish sharoitlariga

ko`nikib boradi, o`zining va majburiyatlarini bila boshlaydi, shaxslaRaro munosabatniig yangicha

ko`rinishini o`rnatadi, turmushdagi ijtimoiy rollarni amalda shaxsansinab ko`rishga intiladi. Ulardagi

rolning xis-tuygular voqelikka muayyan yundashishga birmuncha xalaqit beradi. ChunKi ular

turmushdagi yutuqlarva muvoffatsiyatlArning ijtimoiy-psixologik ildizLari nimadan iborat

ekanligitO`g’risida aniq tasavvurga ega bo`lmAydilar.

YOsh fiziologiyasi va psIxologiyasi fanlarida turejagan materiallar taxlilidan ko`rinadiki, talaba

17—19 yoshda xam o`z xulqi va bilish qobiliyatini ongli boshqarish imkoniyatiga ega bo`lmaydi va

shunga ko`ra xulq motivlarining asoslanmagani, uzoqni ko`ra olmaslik, ehtiyotsizlik kabi fllar ro`y

beradi. V. T. Lisovskiyning fikricha, 18—20 yoshlarda ayrim salbiy xatti-harakatlar kega tashlanadi.

Mazkur yoshda xoish va vvtilishning rivojlaNishi iroda va xarakterdan ancha ilgarilab ketadi. Bunda

odamyaing hayotiy tajribasi alhida rolq ynaydi, chunki talaba shu tajriba etishmasligi natijasida nazariya Page 57

57

bilan amaliyotni, fantaziya bilak reallikni, romantika bilanekzotikani, haqiqat bilan illyuziyani, orzu

bilan xohishni, optimizm bilan qat’iylikni aralashtirib yuboradi.

TaLabalik 9illarida yoshlarning hayoti va faoliyatida o`ziniO`zi kamolotga etkazish jarayoni

muhim rol o`ynaydi, lekin o`zini boshkarishning tarkibiy qismlari (o`zini – o`zi tahlil qilish, nazorat

yotish, baholash, tekshirish vaboshqalar) ham alOhida ahamiyat kasb etadi. Ideal (yuksak, bartaror,

barkamol) «mEnni rEal (anikvoqEa) «men» biLan taqqoslash orqali O`zini – o`zi boshqarishning

tarkibiy qismlari amaliy ifodaga ega bo`ladi. Talabaning nuqTai nazaricha, ideal «Men» ham muayyan

me’zon asosida etarli darajada tekshirib kurilmagan, shuning uchun ular goho tasodifiy, gayritabiiy his

etilishi muqarrar, binobarin, real «Men» ham shaxsning aqliy bahosidan ancha yirokdir, talaba

shaxsining0tqkmillashuvida bunday oB’EktiV qarama- qarshiliqo`lar o`z shaXsiyatiga nnsbatan ichkI

ishonchsizlikni, ishga nisbatan salbiy munosabatni vujudga keltiradi. Jumladan, o`quv yili boshida

talabada ko`tarinki kayfiyat, oliy o`quv yurtiga kio`rganidan zavq-shavq tuygusi kuzatilsa, ta’limning

shart-sharoiti, mazmuni, mohiyati, kun tartibi, muayyan qonun va qoidalari bilan yaqindan tanishish

natijasIda uning ruhiyatida keskin tushkunlik ro`y beradi.

Yuqorida aytilgan ichki va tashti vositalar, omillar ta’siri oqibatida uning ruhiy dunyosida

umidsizlik, ruhiy parokandalik kayfiyati, ya`ni itsiqlolga ishonchsizlik, ikkilanish, adiksirash kabi salbiy

is-tuygular namoyon bo`ladi. Bizningcha, oliy maktabda tarbiya ishlarini rejalashtirishda, ta’lim

jarayonida talabaga o`ziga xos munosabatda bo`lish mazkur davrning muxim sharoitlaridan biridir.

Yuqorida aytilganlardan qat’iy nazar, yigit va qizlarni oliy o`quv yurtiga qabul kilishda ularda

o`z kuchlari, qobiliyatlari, aql-zakovatlari, ichki imkoniyatlari va irodalariga qat’iy ishonch bildiradi.

Ana shu ishonch o`z navbatida to`laqonli hayot va faoliyatni uyushtirishga umid his-tuygusini vujudga

keltiradi. O’spirinlikning ikkinchidavri hulqqa, vOqelikka baho bo`qishda imkoniyatidan tashqari

talab qo`yish va qat’iylik xUsusiyati bilan farqlanadi. Shuning uchun talabalar har doim prinqipial bo`la

olmaydilar. Ba’zan qat’iyatlilik kattalarga salbiy munosabatga haM aylanadi. Talabalarning o`qituvchi

tavsiyalarinI inkor qilishi ko`pincha nizolarni keltirib chiqaradi.

B. G. Anan’ev rahbarligida o`tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlarida ma’lum bo`liShicha, TalabalAr

kamolot topishinIng jinsiy va neyrodinamik xususiyatlari ularning aqliy imkoniyatlarini to`la ishga

solish va sermahsul o`quv faoliyatini tashkil qilish uchun muhim imkoniyat, shart-sharoit yaratadi.

Yu. A. Samarinning ta’kidlashicha, yoshlarning kamol topishida har xil ijtimoiy-psixologik

xususiyatli o`ziga xos qarama-qarshiliklar, ichki ziddiyatlar mavjud bo`ladi. Ularning moddiy jihatdan

ota-onaga, oliy o`quv yurti ma’muriyatiga bogliqligi iqtisodiy ziddiyatni keltirib chiqaradi. Bu xol

talabalarning xoxishlari bilan mavjud imkoniyatning nomutanosibligi tufayli sodir bo`ladi.

Odatda talabalar 2 Va 3 kurslarda olii o`quv yurtiva mutaxassiSlikni nima uchun tanlagani

haqida yana jIddiy o`ylaydilar. Mazkur yosh davriDa o`zini boshqarIshning tarkibiy qismlari, ijodiy

tafakkur, muayyan hayotiy tajriba o`lashtirilgan bIlimlarni tartibga solish asosida his tuygular, qarashlar,

axloqiy qadriyatlar, o`zligini anglash va barqaror e’tiqod shakllanAdi. Talaba xukm va xulosa

chiqargach, o`z xatti-harAkatida qat’iy turib ularni himoya qiladi, u hayotning turli sohalari bo`yicha har

xil darajadagi ko`nikma va malakalarga nazariy bilimlar ijtimoiy-psixologik tushunchalarini amaliy

faoliyata tatbiq etish imkoniyatiga ega bo`ladi.

B. G. Anan’ev rahbarligidagi tadqiqotchilar jamoasining fikricha, 18—20 yosh pallasida

fiziologik imkoniyatlar yuksak darajada rivojlanadi. Organizmning tashqi ta’sirga javobi, qon bosim

optimal darajasi ortadi, qon kislorod bilan to`yinadi va hokazo. Insonda o`quvlilikning qulay imkoniyati

vujudga keladi. O’quv insonning axborotlarni qabul qilish, eslab qolish va xotirada saqlash qobiliyatini

bildiradi. Keyinchalik insonda psixik funktsiyalarning dinamikasi, o`quvlilik imkoniyatlara sira

pasaymaydi. Odamning etuklik davri quyidagi qonuniyatlar bilan farqlanadi: 1) turli funktsiyalarning

rivojlanishi bir tekis va bir vaqtda amalga oshmaydi (bir bosqichda xotira, boshqa bir bosqichda

tafakkur); jadal sur’at bilan o`sadi; 2) yoshga qarab turli funktsiyalar o`zaro bogliq muvofiqlashgan

xususiyat kashf eta boshlaydi; 3) etuk inson aqlining funktsional o`sish darajasi yosh evolyutsiyasining

har xil bosqichida etarli darajada yuqori bo`ladi; 4) mazkur funktsiyalar dinamikasida hech qanday

keskin pasayish bo`lmaydi; 5) etuklik davrida o`quvlilik kamaymaydi.

TALABALAR TAFAKKURINING XUSUSIYaTLARI

Talabalik yillarida yoshlar biologik jihatdan barkamollik, ijtimoiy nuqtai nazardan etuklik,

jismoniy baquvvatlik bosqichiga ko`tariladi. Ammo ilk o`spirinlik (16—17 yoshli)ning ayrim bolalarga Page 58

58

xos xulq-atvorning tashqi ifodalari, romantikasi ma’lum davrgacha o`z ta’sirini o`tkazib turadi. Oliy

maktabdagi datslabki sinov (birinchi sessiya) davridaek talaba turmush faqat romantikadan iborat

emasligiga, balki izlanish, irodaviy zo`r bo`qish, aqliy mehnat zahmati orqali O’zgu niyatga etishish

mumkinligiga iqror bo`ladi. Favquloddagi taassurotdan, ijtimoiy sinovdan keyin o`qishga, turmushga,

insonlarga nisbatan munosabatni jiddiy ravishda o`zgaradi, narsa va hhodisalarga, ijtimoiy hholatlarga

voyaga etgan katta kishilardek muomala qilishga, voqelikni to`g’ri, okilona (adekvat) aks ettirishga,

tushunib etishga harakat qiladi.

Yuqori sinf o`quvchisi davrida vujudga kela boshlagan tafakkurning mutsaqillik, teranlik,

ixchamlik, tashabbuskorlik, tanqidiylik sifatlari kun sayin takomillashib, yangi-yangi belgi va alomatlar

bilan boyib boradi. Talabalarda o`z-o`zini nazorat qilish, o`z-o`zini baholash, o`z-o`zini anglash, o`z-

o`zini boshqarish kabi aql-zakovatning muhim jihatlari taraqqiyotning yangi yuksak bosqichiga

ko`tariladi.

Talabalarda tafakkurning rivojlanishida, ilmiy dunyoqarashning shakllanishida umumta’lim va

ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix, falsafa, mantiq, iqtisodiy nazariya asoslari, madaniyatshunoslik,

adabiyot, etika, etsetika, psixologiya, pedagogika kabi o`quv predmetlari muhim rol o`ynaydi. Talabalar

tafakkuri, asosan, o`qish, amaliy mashg’ulot va mutsaqil bilim olish faoliyatlarida jadal va uzluksiz

ravishda rivojlanadi. Goho ma’ruza jarayoni ulardan reproduktiv (o`zlashtarilgan bilimlarga asoslangan)

tafakkurni taqozo etsa ham, lekin seminar mashg’ulotlari, mutsakil topshiriqlar, laboratoriya praktikumi

produktiv (ijodiy) fikr yuritish faoliyatini talab qiladi. Har ikkala ta’lim shakli ham talabalar aqliy

mehnati, maqsadga yo’naltirilgan va muvofilashtirilgan diqqati yordami bilan amalga oshadi.

Oliy maktabdagi mutsaqil ishlarnng barchasi: konspekt tuzish, referat, annotatsiya, te’zis,

seminarga hozirlik, kurs va diplom ishlari talabadan mutsaqillikni, ijodiy yondashashni, (kreativlikni)

muammoli holatni, murakkab pedagogij vaziyatni hal qilishni taqozo qiladi. Davlat o`quv rejasida

ko`rsatalgan, datsurda ko`zda tutilgan materiallar va ilmiy ma’lumotlarni o`o`zlashtirish bilim-saviyani

kengaytirish bilan qanoat hosil qilmasdan, balki ularni tushunish, anglab etishni talab qiladi, bu esa

bevosita tafakkurning funktsiyasidir. Xotira bisotidagi bilimlarni izchil ravishda tartibga keltirish, esga

tushirish, ular ichidan eng muhim jihatlarni ajratish, o`zaro taqqoslash, turkumlarga kiritish,

umumlashtirish bilish jarayonining aqliy yo’li bilan, ya’ni tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi.

Ijtimoiy-falsafiy kurslarini o`rganish davomida moddiy borliqdagi narsa va hhodisalar o`rtasidagi

murakkab ichki bog’lanishlar, aloqalar va ijtimoiy turmush konuniyatlari yuzasidan chuqur nazariy

metodologik, ilmiy-uslubiy xususiyatdagi bilimlar o`o`zlashtiriladi. Ayniqsa, ushbu davrda diskursiv

(ijodiyot va haqiqat me’zoni uchun bahsda yuzaga keluvchi) tafakkur turi talaba uchun omilkor aql-

zakovat quroli vazifasini bajaradi.

Ta’lim jarayonida fikr yuritish operatsiyalaridan unumli foydalanish evaziga har qanday

murakkab bilimlarni egallash imkoniyati vujudga keladi. Talabalar tafakkur shakllari (tushuncha, hukm,

xulosa chiqarish)ning funktsional va operatsional jiqatlari bilan yaqindan tanishadilar, shuningdek

ulardan mutsakil foydalanish uchun barcha itellektual re’zervlarni (aqliy zaxiralarini) ishga solishga

harakat qiladilar. Щukm chiqarishning barcha (yakka, xususiy, umumiy, ziddiyatli, faraziy, inkor)

ko`rinishlardan o`quv va mutsaqil bilim olish faoliyatlarida foydalanish shart-sharoitlari tugiladi. Xulosa

chiqarishning induktiv (xususiydan umumiyga fikrning yo’nalganligi) va deduktiv (umumiydan xususiy

hollarga fikrning qaratilganligi) yo’llardan muayyan tarzda bilish faoliyatida qo`llashga intaladilar.

Tushunchalar (yakka, xususiy, umumiy, yaqqol, mavqum, to`rejama) moxiyatini anglagan holda

ma’lumotlarni egallash bilimlarning barqarorligini ta’minlaydi. Bu narsalarnang barchasi tafakkurni

rivojlantirishga o`z ta’sirini o`tkazadi.

Oliy ta’lim uzluksiz ravishda ijodiy tafakkurni talab qiladigan, muammoli xususiyatdagi

topshiriq va masalalar tizimidan iboratdar. Xar bir ma’ruza, seminar mashguloti, mutsakil topshiriqlar,

labotoriya ishlari ham muammolli vaziyat, holatning tashkibiy qismlaridan tuzilgan bo`ladi. Ularni hal

qilish (echish, bajarish) ijodiy izlanishni vujudga keltiradi. Chunki muammoli holatgacha davr,

muammoli vaziyat, muammoli vaziyatdan keyingi aqliy jarayonlar ham talabadan ijodiy qidiruv,

tadqiqot faoliyatni taqozo etadi. Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, odatda usullarning ko`pchiligi

birdaniga asta-sekin, «buzib-tuzatab», qayta qurish, tarkibini yangidan tuzish, ko`rgazmali materialdan

matnli (mantiqiy) materialga o`tishi kabi ko`rinishlari mavjuddir. Talabalarda o`quv faoliyatiniig usulini

tarkib toptirish quyidagicha amalga oshiriladi. Page 59

59

Xotira tushunchasini turli nuqtai nazardan qarash mumkin, chunonchi, u bilish jarayoni,

produktiv yoki reproduktiv mnemik (lot. — xotira) faoliyat, amaliyotga zarur bilimlar majmuasi, xotira

— bu ko`nikma, malaka va odatlar yigindisi; umumlashgan obrazlar tuplami, grammatik termin,

fenominal xotiralilik shaxs sifati tariqasida va hokazo.

O`quv faoliyatining ushbu usulini mutsaqil topshiriq bajarishga, ya’ni «Tafakkur» tushunchasiga

ko`chirish imkoniyati quyidagi tarzda namoyon bo`ladi: tafakkur— bu bilish jarayoni, fikr yuritish

faoliyati, prognoz qilish, anglashilgan bilimlar, muloqot negizi, grammatik termin, aql sifati, zehni

o`tkirlik, shaxs sifati kabi tasavvur qilish mumkinligini ta’kidlab o`tiladi.

Yuqoridagi mulohazalarga qaramasdan, talabalar tafakkurida sub’ektiv-shaxsiy xususiyatga

ega bo`lgan zaif jihatlar mavjuddir. Fikr yuritish faoliyatini nazoraT qilishda qator kamchiliklarga yul

qo`yiladi, masalan, faoliyat natijasIni teksHirish sifatidagina qo`llaniladi. Ularni.g aqliy faoliyatida xatti-

harakat yoki bilim sifatini baholash va o`zini baholashdaham, voqelikni baholashda hamvoqelikNi

oqilona, to`g’ri aks ettirish jarayonida ilLatlar ko`zga tashlanadi Narsa va hhodisalr xususiyati yoki

qonuniyati ko`pincha orttirib baholanadi, ba’zan pasaytirib bahoLash hollari ham namoyon bo`ladi.

Ta’kidlab o`tilgan nuqsonlar, qusurlarga qaramasdan, talabalar tafakkuri ilk o`spirinlik yosh

davridan ham sifat, ham mazmun, ham ko`lam jihatidan keskin tafovutlanadi. Bu fikrlar psixologlar

tomonidan to`rejagan miqdoriy ma’lumotlar bilan allakachonlar tasdiqlangan. Shunday qilib, muayyan

bir soxaning yosh mutaxassis kishisi — talaba yuksak aql-zakovat egasi, o`quvli teran fikrli inson,

iymonli, diyonatli shaxs, aniq dunyoqarashga; mutsakam e’tiqodga ega bo`lgan ziyoli, milliy

mafkuraning jonkuyari, targibotchisi sifatida ijtimoiy katta hayotga yo’llanma oladi.

Talaba-o`spirinlik, ilk yoshlik davri o`zining mahsuldorligi, refleksiv (anglashilganlik, ongli

rejalashtira olishlik) xususiyati bilan boshqa yosh davridagi odamlardan o`ziga xos ravishda ajralib

turadi. Talabalak yillari ijodiy izlanishlar, aql-zakovat zahiralarini ishga sola bilish, aqliy qobiliyatni

safarbar qilish imkoniyatlariga ega bo`lgan shaxsning etuklik davri hisoblanadi. Xullas, ushbu yosh

davrda tafakkur sermahsul, sermazmun bosqichga ko`tarilib, yaratish, ixtiro, ijod va kashfiyot qilish

arafasida turadi. Talabalar mutaxassislikka xos bo`lgan o`quv predmetlari, fan asoslarini egallash

faoliyatida ijodiy mahsulot bo`qish uchun tinimsiz harakat kiladilar. Ularning bilishga, bilim olishga

undovchi mayllari turgun, mutsahkam va barqaror qiziqishga aylana boradi, badiiy ijodiyot va ilmiy-

tadqiqot bobida datslabki O’zgu-niyatlari, orzularini ushatishga intiladilar. Jumladan, filolog yoki

jurnalits talbalar badiiy ijod bilan, tabiiy-matematika fan sohasidagilar esa kuzatish va tajriba o`tkazish

bilan, tarixchilar arxeolog talabalar ijtimoiy turmush solnomalarining echish bilan, psixologlar

korxonalar va maktablarga amaliy yordam ko`rsatish bilan shugullana boshlaydilar. Xatto talabalar

o`zlarining aqliy mehnati mahsullari bilan olimpiada, ilmiy amaliy anjumanlarda, ixtirochilar va

ratsionalizatorlar konkurs-tanlovlarida muvaffatsiyatli qatnasha oladilar. Bularning barchasi tafakkur

yordami bilan chiqariladi, moddiy borlikni yanada aniqroq ifodalash, yaratish faolayatlarida faol

katnashish uchun intilish, muammoli holat va vaziyatlarni hal qilish (echish) jarayonlarining mahsuli

sifatida namoyon bo`ladi.

Hozirgi zamon talabalarining ijodiy tafakkur orqali vujudga keltirgan badiiy asarlari,

maqolalari, ilmiy chiqishlari, ishlab chiqarishga taqdim qilingan ratsionalizatorlik takliflari xalq

xo`jaligini yuksaltirish, mutsaqil respublika fan va texnikasini ravojlangan mamlakatlar darajasiga

ko`tarish uchun xizmat qilmoqda. Eng yuksak saviyada tayyorlangan diplom ishlari va loyihalari

talabalar ijodiy tafakkurini namunalari hisoblanadi, shu boisdan ularning ilmiylik darajasi yuqori

bo`lganlari nomzodlik dissertatsiyasiga taqdim qilinmoqda.

Oliy maktabda o`o`zlashtirilgan nazariy bilimlarni ishlab chiqarishga, amaliyotga, turmushga

tatbik etish, el o`rtasida yoyish, targ’ib qilish ham talabalik davriga xos xususiyatlardan biridir. Nazariy

va amaliy, ijodiy va diskursiv, fazoviy tafakkur bilan qurollangan talabalar omma o`rtasida ilm-

ma’rifatni yoyish ishida faol ishtirok qilmoqdalar.

Talabalar narsa va hodisalar, voqelikni to`g’ri, oqilona, omilkorlik bilan aks ettirishda, ijtimoiy

hayot talabi va ehtiyojlarini anglash, ongli ravishda fikr yuritish faoliyatini tashkil qilish va boshqarish

imkoniyatiga egadirlar. Ularda ta’lim jarayonida tafakkurnint diskursiv va refleksiv sifatlarini

shakllantirish ilmiy, ijodiy tafakkurni vujudga keltiradi. Buning uchun ularni mutsaqil bilim olish

faoliyatini to`g’ri uyushtirish va boshqarishga o`rgatish yuksak samaraning kafolatidir. Page 60

60

O’QITUVChI VA TALABALANING HAMKORLIGI – TA’LIM SAMARADORLIGINING

MUHIM OMILI.

Oliy maktabda hamkorlikdagi faoliyatning shakllanishi, uning ijtimoiy psixologik jihatini tashkil

qilish har qanday faoliyatni, shu jumladan, o`quv faoliyatini tashkil qiluvchi tarkibiy kismlarini

o`rganish so`nggi o`n yillarda amalga oshirila boshlandi.

B. F. Lomov faoliyatini tahlil etishning umumiy psixologiyada qabul qilingan sxemasini ko`rib

chiqib, bu faoliyatni bajaruvchi shaxsning boshqa shaxslar bilan hamkorligi boshqacha qurilishi

zarurligini ta’kidlab o`tadi. Yakka shaxs faoliyatining psixologik tahlili faoliyat sub’ektining boshqa

odamlar bilan aloqasini mavhumlashtiradi. Lekin bu mavhumlashtirish nihoyatda muhimligidan qat’iy

nazar, o`rganilayotgan hodisalarni bir tomonlama yoritish imkonini beradi. Uqituvchi va o`quvchining

hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda, asosiy e’tibor halqaro munosabatning rivojlanishini

o`rganishga qaratiladi, o`qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi.

A. V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib chiqishini o`rganib,

ta’lim jarayonida o`qituvchining o`quvchilar bilan xamkorligini tashkil qilish faqat ularni muloqotga

extiyojini qondirish vositasi emas, balki o`quv materialini o`zlashtirishning xam vositasi ekanligini

ta’kidlagan edi.

Yuqoridagi fikrlarga qaramay o`zlashtirishning turli bosqichlarida o`qituvchi bilan

o`quvchilarning turlicha hamkorligi qanday uyushtirilishi masalasi hal bo`lgan emas. Binobarin,

o`qituvchida o`quv faoliyatini hamkorlik asosida tashkil qilish ko`nikmalari yuqligi qator muammolarni

keltirib chiqarmoqda.

Hamkorlikdagi mahsuldor faoliyatni psixologik jihatdan o`rganishni V. Ya. Lyaudis

boshchiligidagi psixologlar guruhi amalga oshirdi. Uning asosiy maqsadi yangi psixik fazilatlarning

shakllanishida o`qituvchi bilan talaba hamkorligining rolini ifodalash edi.

Ushbu nazariyaga binoan, o`quv faoliyatinnng shakllanishi fan asoslarini egallashtirishnint

negizi emas, balki shaxsning ijtimoiy madaniy qadriyatlarini egallash jarayonidir. Mazkur nazariya

asosida vaziyatini talaba shaxsining rivojlanishidagi «yaqin kamolot zonasinigina emas, balki

«Pertseptiv rivojlanish zonasi»ni ham yaratadigan yo’sinda loyihalash mumkin.

V. Ya. Lyaudis o`quv vaziyati tartibidagi 4 ta o`zgaruvchi holatni ko`rsatadi: a) tashkiliy o`quv

jarayonining mazmuni (uning xususiyati, o`quvchi o`o`zlashtiradigan faoliyat datsuri, egallanadigan

bilim faoliyatining turlari); b) ta’lim mazmuni va o`quv faoliyati usullarini o`o`zlashtirish: bir

bosqichdan boshqasiga o`tish tartibi; v) talaba bilan o`qituvchining o`zaro ta’siri va hamkorlik sitsemasi;

g) ta’limdagi o`zgaruvchan omillarning o`zaro aloqasini takomillashuvi o`zaro hamkorlikning muhim

omili va talabalarning o`zaro munosabati xususiyatini belgilovchi asos o`qituvchi bilan talaba

hamkorligining shakllaridir. Щamkorlikdagi o`quv faoliyati o`qituvchi va talaba munosabatlarining va

birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turidirki, u o`o`zlashtirish ob’ektini, bilish faoliyatining barcha

qismlarini qayta qurishni ta’miyalaydi.

Hamkorlikdagi o`quv faoliyatining maqsadi o`o`zlashtiriladigan faoliyat va birgalikdagi

harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmni yaratishdir. Hamkorlikdagi faoliyatning

mahsuli talabalar mutsaqil oldi ilgari suo`rgan yangi g’oyalar va o`o`zlashtirilayotgan faoliyatning

mohiyatiga bogliq maqsadlar va sheriklikda shaxs pozitsiyasini boshqarish itsaklarining yuzaga

kelishidir. Щamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o`qituvchi bilan talabaniig birgalikdagi hatti-

harakatlarining sitsemasini tushunish kerak. Bunday xatti-harakatlar o`qituvchining talabaga

kursatadigan yordamidan boshlanadi; talabalarning faolligi atsa-sekin o`sib borib, butunlay ularning o`zi

boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi: o`qituvchi bilan talaba o`rtasidagi munosabat esa

sheriklik pozipiyasi xususiyatiga ega bo`ladi.

Psixologiya fanida hamkorlikning sakkizta shakli mavjud, ular quyidagilardan iboratdir: 1)

faoliyatga kirish; 2) mutsaqil harakatlar Z) o`qituvchi harakatni boshlab beradi va unga talabani jalb

etadi; 4) taqlid harakatlari 5) madad harakatlari (o`qituvchi talabaga orqali maqsadni va uziga O’qishish

usullarini tanlashda yorlam beradi hamda oxirgi natijani nazorat qiladi); 6) o`zini o`zi boshqarish

harakatlari 7) o`zini o`zi boshqaruvchi harakatlar; 8) o`zini uyushtiruvchi harakatlar. Щamkorlikdagi

faoliyat usullari birgalikdagi xatti- harakatlar shaklida namoyon bo`lib, unga muloqot davrlari singari

mazkur faoliyatning oddiy birliklari deb qarash mumkin. Birgalikdagi harakat davri qo`yiladigan ushbu

almashuvni o`zichiga oladi: o`qituvchi harakat boshlaydi, talaba uni davom ettiradi yoki tugallaydi.

Oliy maktablarda hamkorlikdagi faoliyatning xususiyatlarini o`rganish va tajribalarda sinab Page 61

61

ko`rishniig asosiy maqsadi talabalarniig bilimlarni o`zlashtirishdagi qiyinchiliklarning sabablarini va

manbalarini tadqiq etish hamda ta’lim jarayonida yoki hamkorlikdagi faoliyat bilimlarni o`zlashtirish

samaradorligini

oshirishning

asosiy

omillarini

aniqlashdan

iboratdir.

V. Ya. Lyaudis va boshqa tadqiqotchilarning ilmiy ishlari o`qituvchi bilan talabaning hamkorlikdagi

mahsuldor faoliyati o`rganilgan.

Yuqorida ta’kidlab o`tilgan tadqiqotlarda hamkorlik faoliyati uchta o`zaro bogliq fazadan iborat

ekanligi ko`rsatilgan, jumladan birinchi faza — faoliyatni egallash» deb nomlangan bo`lib, u o`z ichiga

Ushbu hamkorlik shakllarini qamrab olgandir: 1) o`qituvchi bilan talabalar o`rtasidagi birgalikda amalga

oshadigan harakatlarni turkumlarga ajratuvchi tizim; 2) talabalarning o`qituvchi faoliyatiga taqlid

qilishga asoslangan harakatlari yigindisi; Z) talabalar tomonida qo`llab-quvvatlanadigan harakatlar

majmuasi hamkorlik faoliyatining ikkinchi fazasi — talabalarnin o`qituvchi faoliyatiga

muvofiqlashtirilgan hamkorli harakatlari majmuasi; 4) talabaning o`o`z – o`ziniboshqaruvchi harakatlari

tizimi; 5) talabalarning uz o`zini qo`zgatuvchi xatti-harakatlari va boshqalar. hamkorlik faoliyatining

uchinchi fazasi — hamkorlik faolayatidan yangi bir taraqqiyot bosqichiga ko`tarilish, takomillashishda,

shuningdek, o`qituvchi bilan talaba amkorligi sheriklik darajasiga o`sib o`tishda o`z ifodasini topadi.

Bizningcha juda kam tadkiq etilgan faza — bu uchinchi faza hisoblanadi. Lekin ayrim

tadqiqotlarda sheriklikni amalga oshirish to`g’risida mulohaza yuritilgan bo`lsada, biroq uning tub

mohiyati o`ziga xos xususiyatlari, bosqichlari, manbalari, psixologik mexanizmlari to`g’risida tugal

fikrlar bildirilmagan. Ana shundan kelib chiqan holda, quyida gipotetik xususiyatga ega bo`lgan

muammoli holatlarni o`rtaga tashlash maqsadga muvofikdir. Bizningcha, uchta fazaning oxirgisi

taxminan mana bunday harakatlar tariqasida ko`rinishga ega bo`lishi mumkin 1) teng huquqlilik asosiga

qurilgan umumiy hamkorlikdagi o`qituvchi bilan talabaning faoliyatga madad beruvchi (o`zaro ta’sir

o`tkazish negizida ijodiy izlanishlar namoyon etilsa) harakatlar; 2) ma’naviy harakatlar (o`qituvchi va

talabaning hamkorlik zaminiga qurilgan xharakatlari muayyan ma’no, mohiyat, intellektual harakat,

angLashilgan turtki, maksadga yvaltirilgan vosita, o`zaro mohiyatii, oydinlashtiruvchi munosabat

kabilar); Z) interaktiv harakatlar (o`o`zaro fikr almashishga, o`o`zaro fikrlarnq tldirishga, go noverbal,

gho verbal ta’sir o`tkazishga qaratilgan harakatlar majmuasi); 4) predmetli refleksie jharakatlar (bu erda

mana bunday holat yotishi ehtimoldan holi emas; birinchadan, har qanday hamkorlak muayyan narsaga

qaratilgan sodda va lo`nda iktellektual harakatlardan tuzilishi; ikkinchidan, aniq muammolar ko`p o`quv

predmetlari moxiyati bog’liq harakatlar zanjiriga yo’nalgan 6o`lishi mumkin, lekin har bir intellektual

harakat anglashilgan, o`z – o`zini boshqarishga buysundirilganligi bilan ajralib turishi lozim); 5)

interaktiv harakatlar (o`zaro ta’sir asosiga kurilgan intellektual harakatlar shunchaki ta’sir, turtki

vazifasini bajarish bilan cheqlanib qolmasdan, balki hamkorlik sub-qektlarini ijodiy izlanishga

yo’naltirish noma’lum holatni ochishga, kashf etashga ko`mak beruvchi nazariy-aqliy mulohazalarda

ifodalanishi mumkin); 6) ma’naviy refleksiv harakatlar (refleksiv tushunchani anglaganlik darajasini

bildirgan ma’noda qo`llaniladi, shuning uchun bu o`rinda mantiqiy izchillikdagi harakatlar, aqlni

peshlash mashqlari tarzida ishtirok etib, muayyan aqliy ko`lamni o`zida aks ettiriqish lozim, bu erda

harakatlar ortiqcha operatsion belgilardan xalos bo`lishi shart. Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish

kerakki, yuqoridagi fikrlarni empirik materiallar asosida chuqurroq o`rganish maksadga muvofiq

hamkorlik faoliyatini amalga oshirish va uni qayta quyish jarayoni bir qator qonuniyat tarzidagi va

o`ziga xos psixologik xususiyatlar tariqasidagi holatlar, mexanizmlar, aloqalar shaklida namoyon

bo`lishi mumkin. Jumladan, o`qituvchining hamkorlik faoliyatini yuksak darajada boshqarish paytida

talabalarda fan asoslarini egallash, amaliy ko`nikmalarni o`zlashtirish birmuncha engil kechadi.

Shuningdek, o`quv faoliyatining operatsional predmetli jabhasini uyushtirish, idora qilish, uni qayta

qurish quyidagi tartibda namoyon bo`lishi mumkin: a) operatsional ijroiy harakatlar; b) orientir qidiruv

harakatlari; v) bilishga oid orientir nazorat korrektsion tizimi kabilar muayyan davrgacha talabalarni

hamkorlik faoliyatining ma’noviy, tashkiliy jarayoniga taalluqli hamkorlikning tarkibiy qismlarini

boshqarish funktsiyasini bajarib turadi. Bu borada harakatniig ijtimoiy-tashkiliy, motivatsion-ma’naviy,

predmetli tashkiliy qismlari faol ishtiryok qiladi hamda Hamkorlik faoliyatini masuldor bo`lishga ta’sir

o`tkaeadi, Ikkinchidan, o`qituvchining talabalarga tavsiya qilingan, mo`ljallangan, goho sinab ko`rilgan

hamkorlik o`quv faoliyati shakllaridan atsa-sekin .o`qituvchining bevosita rahbarligida o`z –

o`ziniboshqarishga,ya’ni refleksiv faoliyat darajasiga sib tish jarayoni yuzagakeladi. hamkorlik faoliyat

natijasida uning ishtirokchilari, sub’ektlari shaxsvy pozitsiyasini ilgari surishda, hamkorlik qatnashchisi

tariqasida o`z o`rnini topish uchun intilishda dinamik holat ko`zga tashlanishi mumkin. qatnashuvchilar Page 62

62

hamkorlik faoliyatini shunchaki dialogik ishtirokchisi rolidek uning teng huquqli, real pozitsiyaga ega

bo`lgan muomala, munosabt, faoliyat sub’ektiga aylanadi. hamkorlik faoliyatida talaba bilan

o`qituvchining o`zaro ta’sirini (interaktivlik) baholashning divergentlik negizidan konvertgentlik

pozitsiyasiga o`tishi kuzatiladi. Щamkorlik faoliya to`yni takomil bosqichiga o`tish jarayonida o`zaro

o`tkazish harakatini baholashda o`z – o`zini baholash darajasiga katarilishi sodir bo`ladi. Ushbu jarayon

hamkorlik dinamikasidan dalolat beradigan eng muxim omillardan biri vazifasini o`taydi. Biroq mazkur

mulohazani yanada chukurroq -o`rganish takozo qilinadi. Tajribada olingan natijalarni psixologik sifat

jihatdan tahlil qilish hamkorlik faoliyatini boshkarish (o`qituvchi, o`qituvchi bilan talabalar,

talabalarning o`zaro boshkaruvi) bosqichlari va ularning xususiyatlari, ishtirokchilarni idora qilish

imkoniyatlari, ularni boshqarish ulushi turlicha ekanligini tasdiqladi. Mazkur o`zgarishlar quyidagi

izchillikda namoyon bo`lishi mumkin: 1) predmetli monologik ijro etish darajasi; 2) ma’naviy yoki

harakatlarni o`zaro almashish ko`rsatkichi; Z) interaktiv harakatlar almashish darajasi; 4) ma’naviy

harakat ma’nosini dialogik tareda almashish bosqichi; 5) intrasituativ integratsiyasi, yoinki boshqacha

so`z bilan aytganda, faoliyat vaeiyatning yaxlitligi e’tiborga olingan hamkorlvk faolayati harakatlari

vaboshqalar.Lyusher, Spilberger-Xanan shkalalari, Fidler metodikasi, V. Ya. Lyaudis va boshkalarning

diagnotsik metodikalari yordamida olingan natijalar guruhlarni tuzish, .ular o`rtasida hamkorlik joriy

qilishda talabalarda be’zovtalanish, o`z-o`zini boshqarish, guruhdagi psixologik muhit va shaxslararo

munosabat xususiyatlari, xossalari, negizlari mexanizmlari, hamkorlik sub’ektlariga ta’sir o`tkazuvchi

ob’ektiv va sub’ektiv omillarni ochib be’qishga xizmat qiladi Oliy maktab ta’limi samaradorligini

oshirishda, hamkorlik faoliyatini yo’lga ko`yishda talabalarning aqliy imkoniyatlari, zaxiralari, umumiy

saviyasi, bilimlarni o`elashtirish darajasi, o`qishga munosabati, o`z – o`zini boshkarish darajasini tadqiq

qilish muhim ahamiyatga aga. Talabalarda uchraydigan ijtimoiy-psixologik, bilishga oid kasbiy

qiyinchili ularning oldini olish uchun ta’kidlab tilgan me’zonlarii aniqlash ko`zlagan maqsadni amalga

oshirish sari etaklaydi. Chunki o`qituvchi bilan talabalarning hamkorlik faoliyati ko`lami kancha keng

bo`lsa, bilimlarni o`elashtirish darajasi shunchalik yuqori, o`z-o`zini boshqarish asa puxta egallangan

bo`lada. O’zarota’sir o`tkazish doirasi kanchalik keng bo`lsa, u holda muammolarni hal qilish jarayoni

shunchalik tO’z amalga oshiriladi: Page 63

63

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

1. Karimov I.A O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T.:«O`zbekiston» 1995.

2. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot

kafolatlari. T.: O`zbekiston, 1997.

3. /afarov A.Z., Yugay A.X. Pedagogika amaliyoti. Toshkent-2002.

4. Davaetshin M.G., To`ychieva S.M. Umumiy psixologiya, Toshkent 2002.

5. Davaetshin M.G. Zamonaviy maktab -o`qituvchisi psixologiyasi. -Toshkent 1998.

6. Herbakov A.I. Yosh psixologiyasi va pedagogika psixologiyadan praktikum. Toshkent, 1991.

7. Psixologiya. qisqacha izog`li lug`at .Toshkent, 1998.

8. /oziev E./. Psixologiya. Toshkent, 1994.

9.Krutetskiy V.A. Psixologiya obucheniya i vospitaniya shkolnikov.M.1976

10.Kazakov V. G. Psixologiya. M.1989.

11.Yosh va pedagogik psixologiyadan praktikum. T.1991.

12. M.G. Davaetshin, Sh.Do`stmuhamedova, M.Mavlanov, S.To`ychieva. «Yosh va pedagogik psixologiya» o`quv

metodik qo`llanma Toshkent 2004 yil

13. Umumiy psixologiya.P.I,.Ivanov.

14. Psixologiya V.Karimova.Toshkent.2002y.

15. Psixologiyadan ma`ro`zalar matni. Toshkent.1999y

16. Umumiy psixologiya M.V.Voxidov. Toshkent 1992 yil.

17 Umumiy psixologiya A.V.Petrovskiy. Moskva1976g

18. Bolalar psixologiyasi ocherklari P.I.Leventuev. A.A,Askarxujaev.

19. V.Z.Chudnovskiy. M.V.Voxidov. 1964y. Psixologiyadan ma`ruzalar matni toshkent.1999y.