Epistemologiya
Epistemologiya ko’pincha epistemologiya bilan aralashib ketadi. Bu tushunchalarning o’xshashligi bilan bog’liq. Epistemologiya bilim nazariyasini bildiradi, ya’ni biz qanday idrok etamiz degan savolni o’rganadi. Gnoseologik yondashuv bilimning o’ziga, uning mavjudligi va joylashishiga e’tibor qaratadi.
Epistemologiya qanday konstruktsiyalarni o’rganadi?
Falsafaning bu jihati ikkita asosiy tushunchaga – haqiqat va uslub muammosiga qaratilgan. Birinchisining pastki nuqtasi ma’no. Ikkinchi savol quyidagi fikrlarda ochib beriladi:
- biz bilgan narsalarning mohiyati;
- bilimlar paydo bo’ladigan shakllar (din, sog’lom fikr, san’at, mafkura, fan);
- empiriklik va nazariyaga asoslangan bilim darajalari;
- printsiplar – sezgi, ishonch va bilim;
- tajribaning shakllari va tarkibiy elementlari;
- ilmiy bilimlarning parametrlari va o’ziga xos xususiyatlari;
- tushunish va tushuntirish.
Epistemologiyaning savollari va asosiy tushunchalari
Gnoseologiya bergan asosiy savol – dunyoni shunday bilish mumkinmi yoki yo’qmi. Javoblar ma’lum bir shaxs tomonidan tanlangan nuqtai nazarga bog’liq.
Nekbinlik dunyoni bilish haqiqat deb ta’kidlaydi va bunga to’sqinlik qiladigan chegaralar yo’q. Asosiysi, vaqtingiz va pulingiz bo’lishi kerak.
Agnostitsizm boshqa pozitsiyani egallaydi: dunyoni bilish mumkin emas. Inson o’zi haqidagi g’oyalarini individual hissiy idrok asosida shakllantiradi.
Skeptiklar dunyoni odamlar bilishiga aminlar, ammo cheklangan idrok tufayli biz uning tuzilishi haqida yanglishyapmiz.
Gnistemologiya idrokdan tashqari boshqa tushunchalarni – ong, aql, aql, tuyg’u, haqiqatni ko’rib chiqadi.
Ko’rib chiqilayotgan mavzu epistemologiya va epistemologiya tushunchalari qo’llanila boshlangunga qadar faylasuflarni tashvishga solgan.
Qadimgi falsafa
Davr bilishning yangi usuli – dialektikaning paydo bo’lishi bilan belgilanadi. Dialoglik muloqot natijasida fikrga aniqlik kiritiladigan kontseptsiya Suqrot tomonidan taklif qilingan. Aristotel ratsionalizm va analitikaning rivojlanishiga yordam berdi.
O’rta asrlarning yutuqlari
O’rta asrlar falsafasida diniy yo’nalish hukmronlik qiladi, shuning uchun bilim Xudoning inoyati sifatida qabul qilinadi. Shunday qilib, epistemologiya hermenevtikaga aylanadi – Muqaddas Kitobni sharhlashga qaratilgan ta’lim. Shu bilan birga, maktab o’quvchilari deduktsiyaga asoslangan bilim usulini joriy etmoqdalar.
Yangi Evropa kontseptsiyasini ishlab chiqish
Ushbu davr falsafasida “epistemologik burilish” deb nomlangan voqea sodir bo’ladi. Asosiy e’tibor aniq bilish savollariga aylanadi.
“Urush yo’lida” ikkita yondashuv mavjud – oqilona va empirik. Birinchisining tarafdorlari sxolastiklarning deduktiv yondashuviga rioya qilishadi. Opponentlar barcha bilimlar avvalgi tajribaning natijasi ekanligiga aminlar.
Nemis klassik falsafasi
Kant birinchi bo’lib bilimlarning asosiy manbalariga qiziqadi. Olim odamning olamni etarli darajada idrok eta olish imkoniyatini inkor etadi. Gegel bilish muammosi mantiq bilan to’liq hal qilinganiga amin.
Neo-Kantian davri
19-asr oxiri “epistemologiya” tushunchasining paydo bo’lishi bilan ajralib turdi. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, ushbu fan chegaralarni mavjudligi haqidagi savolni o’rganishi kerak, undan tashqarida dunyoni bilish mumkin emas.
Marksizm
Marksistlar Hegelning qat’iy izdoshlari bo’lishadi. Ular mantiqni bilim nazariyasi bilan aniqlaydilar.
Zamonaviy qarashlar
Bugungi kunda bizga ma’lum bo’lgan epistemologiya ikki asosiy yo’nalishga bo’linadi.
Birinchi izdoshlar bilimning irratsional usullariga – tushunish va intuitivlikka e’tibor berishadi.
Ikkinchisining tarafdorlari bilim mavhum deb ta’kidlaydilar. Ular, shuningdek, bilimlarni shakllantirish va ishlashga imkon beradigan ijtimoiy zaruriyatlarni aks ettiradi.
