Aql maskalari

Hech qachon apelsinni sinab ko’rganmisiz? Qanday g’alati savol! Siz uni qobig’i bilan eyishga harakat qildingizmi? Qattiq va achchiq terini tishlab, butun mevaning ta’mi va yumshoqligi haqida uzoqqa cho’zilgan xulosalar chiqarsangiz nima bo’ladi? Savollar, albatta, g’alati, ammo eng hayratlanarlisi shundaki, biz odatda atrofimizdagi odamlar haqida xulosa chiqaramiz, ruhning qattiq va qattiq tashqi qatlamini – himoya niqobini, terini saqlaydigan qobiqni qabul qilamiz. tashqi dunyoning halokatli va xavfli ta’siridan chuqurroq qatlamlar, uning haqiqiy mazmuni va mohiyati uchun. Eng qizig’i shundaki, inson o’zi bilan aynan shunday harakat qiladi… ” Inson uchun mumkin bo’lgan

eng yaxshi bilim – bu o’zini bilishdir…”                              Pifagor

Atrofimizdagilarning nosamimiyligidan, ularning yuzlari va qalblaridan, go’yo o’tib bo’lmas niqoblar bilan qoplangandek, behuda umidvor bo’lib, haqiqiy tuyg’ularni yashiradigan, tirik ong va yurakning harakatini aniqlash uchun odatiy muzlatilgan ifodalari ortidan qanchalik tez-tez shikoyat qilamiz. . Bizning umidimiz behuda va qo’shnilarimizning, hatto undan ham uzoqdagilarning haqiqiy his-tuyg’ulariga erishish uchun har bir yangi urinish, qoida tariqasida, qayta-qayta muvaffaqiyatsiz bo’lib chiqadi. Niqob ostida qanday sirlar yashiringan, bizga yopishgan ikkinchi teriga o’xshaydi va u bittami yoki inson mohiyati ko’p qatlamli piyozga o’xshab, har tomondan ko’plab yangi qobiqlar bilan o’ralganmi? barcha holatlar uchun niqoblar? Bu umuman mavjudmi – bu haqiqiy mohiyatmi yoki inson psixikasi ifodalaydigan hamma narsa – rollar, o’ziga xosliklarning dinamik bo’roni, bir-birini almashtirib, yashirinib yuradimi? Ulardan farq qiladigan o’za va mohiyati bo’lmagan shaxslar? Nega, aslida, Mask bizni yoqtirmadi, nega bayram, o’yin, teatr, karnaval va marosimlarning odatiy va kulgili atributi kundalik tilimizda nosamimiylik va ikkiyuzlamachilikning sinonimiga aylandi? Niqob o’tgan asrlar odamlari, boshqa xalqlar va madaniyatlar uchun nimani anglatadi va biz uni bugungi kunda qanday qabul qilamiz? Niqob, aftidan, inson madaniyatida ongning paydo bo’lishida va ehtimol undan ham oldin paydo bo’lgan va o’n minglab yillar davomida doimiy ravishda unga hamroh bo’lgan. Bizgacha saqlanib qolgan eng qadimiy qoyatosh rasmlarida, uzoq buyuk ajdodlarimiz yashagan g’orlarda ibtidoiy rassomning qo’li o’z qabiladoshlarini g’alati niqoblarda, g’alati raqslarda yoki bizga tushunarli bo’lmagan ba’zi harakatlarni bajarishda tasvirlangan. Bundan tashqari, bu niqoblar, aftidan, Shu qadar ajoyib, jozibali va ahamiyatli bo’lib, ular hamma narsaga qaraganda ularni iloji boricha ehtiyotkorlik bilan chizgan rassomning e’tiborini tortdi. Aynan o’zlarining boy tasavvurlari emas, balki ushbu tasvirlarning tafsilotlari va g’ayrioddiyligi ko’plab zamonaviy tadqiqotchilarni keltirib chiqaradi, ular atrofdagi hamma narsada ruhning emas, balki texnologiyaning namoyon bo’lishini ko’rishga intiladilar, uzoq yulduzlardan kelgan musofirlar haqida gapirishadi. ming yillar oldin Yerga tashrif buyurgan kosmik dubulg’alar va kosmik kostyumlar. Biz Afrika, Osiyo va Janubiy Amerikaning oʻzining beqiyos madaniyat darajasini saqlab qolgan son-sanoqsiz qabilalarining har qandayida nafaqat yuzni, balki deyarli butun insonni qoplaydigan, baʼzan ulkan, murakkab boʻyalgan va bezatilgan bunday niqoblar misollarini koʻrishimiz mumkin. va bugungi kungacha rivojlanish va Polineziya. Bundan tashqari, bitta kiyish Bu sirli ruhlar dunyosi va boshqa marosim harakatlari bilan aloqa qilish uchun mas’ul bo’lgan maxsus shaxs, shamanning eksklyuziv imtiyozi emas. Odatda, qabilaning qolgan katta yoshli a’zolari ham shunga o’xshashlarga ega, faqat biroz kichikroq va soddaroq. Tabiiyki, hech kim bu g’alati va eng qulay bo’lmagan tuzilmalarni doimo o’zida kiymaydi, ularni faqat ma’lum ramziy marosimlar va bayramlar uchun maxsus holatlarda yoritadi. Biroq, antropologlar nuqtai nazaridan, biz odatda ibtidoiy deb ataydigan an’anaviy madaniyatlarda bayramlar, diniy marosimlar va teatrga odatiy bo’linish hali sodir bo’lmagan. Inson hali ham yaxlit va bo’linmasdir va o’z tajribasini son-sanoqsiz kichik bog’liq toifalarga ajratmaydi, ularning har biri alohida, maxsus ijtimoiy va xulq-atvor roli – va mos keladigan niqob, xatti-harakatlar va kiyim-kechak. Qaysidir ma’noda, bu kontekstlarning soni va xilma-xilligining o’sishi bo’lib, ularning har biri yangi va o’ziga xos munosabat, fikrlash, harakat va kiyinishni talab qiladi, buni madaniyat deb atash mumkin. Va agar ibtidoiy deb hisoblangan qabilada atigi ikki yoki uchta tubdan farq qiladigan kontekst mavjud bo’lsa, biz “tsivilizatsiya” deb ataydigan ijtimoiy tuzilishda ularning o’nlab, hatto yuzlablarini sanash mumkin. Vaziyatning madaniy va ijtimoiy turidagi farq va unga mos kelish zarurati, o’zi qolganda, odamni niqob ishlatishga majbur qiladi. Agar bizning uzoq ibtidoiy ajdodimiz yog’och, palma barglari va qush patlari bilan yashasa edi, uni kulbaning uzoq burchagida mos keladigan vaqtgacha saqlash – keyin zamonaviy shahar aholisi yuzlab qiyofalar va yuzlarning to’liq to’plamiga muhtoj bo’lib, ularni hech qanday ombor sig’dira olmaydi. Bundan tashqari, dunyoning to’satdan va oldindan aytib bo’lmaydigan o’zgaruvchanligi tufayli siz ularni doimo o’zingiz bilan olib yurishingiz kerak! Va ular uchun material endi atrofdagi o’rmondan olingan material emas, balki o’z qalbining tirik to’qimasidir. Biz o’zimizning ichki his-tuyg’ularimiz, orzu va istaklarimizni o’lik, qattiq so’z va xatti-harakatlarning qabul qilingan me’yorlar va odob-axloq to’qimalariga aylantirib, qalbni ba’zan dushmanlik qiladigan jamiyat bilan aloqa qilishdan himoya qilib, qurbon qilamiz. Biz bu keratinlashtirilgan membranalar, qobiqlar bilan o’zaro aloqada bo’lamiz, bir-birimizni ishqalaymiz, ta’mini qayta-qayta tatib ko’ramiz, uning qattiqligi va achchiqligidan hayratda qolamiz. Biz qanchalik achchiqlansak, ijtimoiy jihatdan maqbul bo’lgan himoya teri qatlamini qanchalik qalinroq qurishga, tarozi va tikanlar bilan qoplashga harakat qilamiz, bu maqsadda qayta-qayta o’zimizning tirik mohiyatimizning barcha yangi qirralarini o’ldiradi. Shunday qilib, dunyo tobora qiziqarli va “madaniy” joyga aylanib bormoqda – va ko’pchiligimiz oxir-oqibat nafaqat haqiqiy his-tuyg’ular va orzularimizga – o’z ruhimizning tubiga kirish imkoniyatini yo’qotamiz, balki ular haqida shunchalik unutamizki, ularning mavjudligi haqidagi fikr, agar ijtimoiy jihatdan qabul qilinishi mumkin bo’lmasa, juda ziddiyatli bo’lib ko’rinadi. Shunday qilib, “madaniyatli odam” tirik va his qiluvchi mavjudotdan har qanday vaziyatda o’z mohiyatiga ham, mavjudlik ma’nosiga ham ega bo’lmagan niqoblar va yuzlarning yuradigan galereyasiga aylanadi. Undan farqli o’laroq, tabiat yuzida yashaydigan ibtidoiy dunyo odami uning oldida o’z yuzini yashirmadi. Qadimgi xudolar faqat shu yuzga ega bo’lganlar bilan yuzma-yuz gaplashgan, yuz o’girgan yoki sezmagan, uni yo’qotgan yoki yashirganlar bilan. Shuning uchun, ehtimol, ular bu nomoddiy dunyoni va unda yashovchi odamlarning qalblarini uzoq vaqt tark etishgan yoki, ehtimol, ular ong osti chuqurligiga chuqurroq kirib, Karl Gustav Yung arxetip deb atagan narsaga – g’alati nomoddiy psixologik shakllanishlarga aylangan. Bu insoniyatning “jamoaviy ongsizligi” deb ataladigan narsada yashaydi, u faqat orzularda, xayollarda, gallyutsinatsiyalarda va barcha zamonlar va dunyo xalqlarining san’at asarlarida namoyon bo’ladi. Va agar “yuzni yo’qotish” ko’p tillarda ruhning yo’qolishi, ya’ni haqiqiy o’lim bilan sinonim bo’lsa, uning vaqtincha yashirilishi yoki o’zgarishi nafaqat mutlaqo tabiiy, balki muqaddas va muqaddas harakatdir. mistik, uni bajaruvchi shaxsni boshqa mavjudotga aylantirish, ayni paytda sirli tarzda uning ko‘rinmas mohiyatini va tabiatini saqlab qolish. Bir ibtidoiy odam kundalik hayotida o’zini ko’rsatmaydi, o’zini boshqa birov sifatida ko’rsatishga yoki o’zidan boshqacha rol o’ynashga harakat qilmaydi. Bunday fikrning o’zi unga imkonsiz bo’lib tuyuladi va ko’p hollarda qadimgi va “ibtidoiy” tillarda oddiygina shakllantirilishi va ifodalanishi mumkin emas. Yana bir narsa – Sehrli vaqt. Maxsus kun keladi va kechagina bo’lgan odam – oddiy, hammaga ma’lum, ismi, oilasi, do’stlari va hammaga tanish yuzi bor, qabila a’zosi – oddiy jangchi, dehqon yoki ovchi, birdaniga. o’zining odamlarga, ishlarga, yer dunyosiga noma’lum bo’lgan ulug’vor va sirli Ruhga aylanadi. Qudratli aqlli hayvonlar – sher, yo’lbars, burgut – qabila totemi, ajdodlar ruhi va urug’ning qo’riqchisi sifatida hayvon qiyofasini olgan. Jozibali va oziqlantiruvchi kiyik, buyvol – tutib bo’lmaydigan va o’ynoqi yirtqich ruh, odamlarning ochligini qondirish va dunyoda kunlarini uzaytirish uchun o’z tanasini qurbon qilishdek ezgu maqsad bilan dunyoga kelgan sehrli mavjudot. shunchaki berish uchun emas, balki o’zini faqat eng yaxshi, eng kuchli va eng epchillarga ishonib topshirish, ilgari uzoq ta’qib va ​​kurashni boshdan kechirgan. Va teatr emas, da’vo emas, balki dunyo va hayotning mohiyati, keyin bizning oldimizda g’alati raqslarda ochiladi. Bu erda ular o’ynamaydilar, boshqalarga o’xshamaydilar – lekin tom ma’noda ular bo’lib qoladilar! Niqobning har bir imo-ishorasi, shakli, tafsiloti – hamma narsa ma’noga ega va uni o’zboshimchalik bilan o’zgartirib bo’lmaydi. Axir, marosim koinotning o’zgaruvchan matosini ifodalamaydi, balki tom ma’noda birlashtiradi. Hali aql va so’z emas – lekin niqoblar raqsi tartibsizlikdan o’z qonunlari bilan Kosmosni yaratadi, aloqalar, son-sanoqsiz, unda yashovchi, tirik mavjudotlar va ularning ishlari, fikrlari va faoliyati. Ayni paytda niqobdagi odam shunchaki shaman, rahbar, ovchi emas, balki Raqsga tushayotgan xudoning o’zi, borliqni yaratuvchi buyuk ruhdir va ijodni to’xtatishga yoki o’zini shunday ko’rsatishga na kuchga, na haqqga egadir. yana kimdir. Ayni damda u o‘zining insoniy tabiati va mohiyatini saqlab, borliqning eng chuqur va eng buyuk sirlariga qo‘shiladi. Bu ibtidoiy raqs va zamonaviy karnaval o’rtasidagi masofa qanchalik keng. Garchi hozir ham, biz aktyorlarning bizni maftun etayotgan o’yinlarini tomosha qilganimizda, biz teatr yoki kino zalida biz faqat tomoshabin ekanligimizni va bizning oldimizda voqealarning haqiqiy ishtirokchilari va ularning qahramonlari emas, balki iste’dodli aktyorlar o’rnini egallashini butunlay unutamiz. . Umumjahon ahamiyatga ega bo’lgan mistik hodisaning asta-sekin ko’ngilochar o’yinga aylanishi ming yillar davomida sodir bo’ldi. Maskarad va teatr tomoshalari nafaqat qadimgi shamanizm davrida, balki antik davrda ham rasmiy dinlarning ajralmas qismi bo’lib, hatto Uyg’onish davrigacha saqlanib qolgan. Shunday qilib, mashhur Venetsiya karnavali qadimgi Rim Saturnaliyasining to’g’ridan-to’g’ri merosxo’ri bo’lib, u nafaqat xalq bayrami, balki buyuk O’rta er dengizi imperiyasining diniy va jamoat hayotiga ko’chirilgan juda qadimiy Sehrli vaqt edi. Xristianlikning markaziy voqealarini ifodalovchi teatrlashtirilgan tomoshalar ilk va oʻrta asrlar cherkovi rasmiy xizmatlarining muhim qismi boʻlgan. Katolik an’analarida ularning elementlari hanuzgacha saqlanib qolgan. Sharq an’analarida – Taoist, Tibet buddistlari va bir qator boshqalarida, niqoblarning marosim raqslari bugungi kungacha o’zlarining munosib o’rinlarini egallaydi. O’rta asrlardagi Shinto Yaponiyada maxsus niqob tomoshalari inson dunyosi va ruhlar va xudolar dunyosi o’rtasidagi aloqaning muhim usuli hisoblangan. Ulardan mashhur Noh teatri paydo bo’lgan. Niqobning sakralizatsiyasi chuqur psixologik simvolizmga asoslangan. Uni kiygan kishi, xoh u yog’och va moddadan yasalgan haqiqiy, ko’rinadigan niqob bo’ladimi yoki ijtimoiy rolga mos keladigan so’z, imo-ishora va harakatlardan iborat ramziy niqob bo’ladimi, shu bilan o’z yukidan xalos bo’ladi. Konditsionerlik, odatlar, o’rganilgan rollar va identifikatsiyadan. Endi u erkin va mas’uliyatsiz. Harakatlarni bajaradigan, so’zlarni aytadigan yoki marosim raqsini bajaradigan U emas, balki niqob bilan ko’rsatilgan xarakterdir. Shaxsning o’zi, xuddi sahnadagi aktyor kabi, qahramonining harakatlari uchun javobgar emas. U o’zining eng chuqur va bostirilgan impulslarini oqibatlaridan qo’rqmasdan ifoda eta oladi, yoki insonning haqiqiy shaxsi va ruhiga tahdid. Endi bu “go’yo u emas”. Va agar ibtidoiy qabila odami o’zini o’limdan, kundalik tashvish va tashvishlardan xalos bo’lgan qudratli hayvon yoki o’lmas ruhdek his qilsa, uning zamonaviy ukasi insoniyatni chetga surib, Muhim Shaxsga, fuqaroga aylanadi. mamlakat, jamiyat a’zosi, ko’plab shaxsiy va professional rollarning ijrochisi – va bu sifatida u o’zi uchun tom ma’noda javobgar emas! Demak, “bu dunyoning kuchlari” va butun zamonaviy tsivilizatsiyaning juda g’alati tuyulgan mas’uliyatsizligi, bu nafaqat uzoq muddatli, balki uning faoliyatining bevosita oqibatlarini ham o’ylamaydi. Axir, niqob kiyganlar o’zlarining xarakteri uchun javobgar emaslar. Va bu ozod qiladi! Unda bo’lish bunday kuchli his-tuyg’ularning chiqishiga sabab bo’lishi bejiz emas. Bu ko’tarilish va u bilan bog’liq bo’lgan g’ayrioddiy erkinlik va ozodlik hissi asosan qadimiy madaniyatlarda niqobga maxsus sehrli ma’no berish uchun sabab bo’lgan. Zamonaviy psixoterapiya, treninglar, bolalar o’yinlari va kattalar karnavallarida niqoblardan foydalanish bu ta’sirga asoslangan. Bir muncha vaqt kiyiladigan niqob ozod qiladi, konditsionerlikdan tashqariga chiqishga, bostirilgan va unutilgan his-tuyg’ularni va his-tuyg’ularni amalga oshirishga imkon beradi. Agar u ruhga abadiy bog’langan bo’lsa, u qul qiladi. Lekin eng hayajonli va chinakam qiziqarli narsa ular tushgan joydan boshlanadi. konditsionerlikdan tashqariga chiqishga, bostirilgan va unutilgan his-tuyg’ularni va his-tuyg’ularni amalga oshirishga imkon beradi. Agar u ruhga abadiy bog’langan bo’lsa, u qul qiladi. Lekin eng hayajonli va chinakam qiziqarli narsa ular tushgan joydan boshlanadi. konditsionerlikdan tashqariga chiqishga, bostirilgan va unutilgan his-tuyg’ularni va his-tuyg’ularni amalga oshirishga imkon beradi. Agar u ruhga abadiy bog’langan bo’lsa, u qul qiladi. Lekin eng hayajonli va chinakam qiziqarli narsa ular tushgan joydan boshlanadi.

Inson maskalari va niqob kiygan aql oʻyinlari haqida yana nimalarni oʻqish kerak: I. Huizinga “Odam oʻynayapti” E. Shostorm “Inson – manipulyator” E. Bern “Odamlar oʻynaydigan oʻyinlar” V. Demchog “Oʻz-oʻzini ozod qiluvchi oʻyin”. C. Levi-Strous “Niqoblar yo’li”