Ixtiyorsiz, ixtiyoriy va postixtiyoriy diqqat
Diqqatning bir necha turlari mavjud: ixtiyoriy, ixtiyorsiz va ixtiyordan keyingi. Ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va bir-birining ustiga chiqishi mumkin. Ushbu maqolada siz har bir eʼtibor turining xususiyatlari haqida ko‘proq bilib olasiz.
Ixtiyorsiz diqqat
Ixtiyorsiz diqqatni maqsadsiz deb atash mumkin, u ixtiyoriy harakatni o‘z ichiga olmaydi. Ixtiyorsiz diqqat har qanday sharoitda, har qanday joyda tashqi stimullar taʼsirida paydo bo‘lishi mumkin. Diqqatning bu shakli odamlarga ham, hayvonlarga ham xosdir. Insondagi ixtiyorsiz diqqatning asosiy farqi shunda-ki, u harakat bilan o‘z-o‘zidan konsentratsiyadan o‘ngga o‘tishi mumkin.
Agar ixtiyorsiz diqqat haqida gapiradigan bo‘lsak, unda uning namoyon bo‘lishi ongli ravishda harakat qiladigan qo‘zg‘alishdan ko‘ra begona stimullarning kuchliroq taʼsir qilishi bilan bog‘liq. Ixtiyorsiz diqqatni qo‘zg‘atuvchi omillarga tashqi omillar, ehtiyojlar, hissiy holat va tajribalar kiradi. Misol uchun, odam haddan tashqari ishni boshdan kechirganda. Bunday eʼtibor qisqa muddat bilan tavsiflanishi mumkin, lekin ayni paytda asosiy faoliyatga katta xalaqit beradi.
O‘zboshimchalik bilan eʼtibor
Ixtiyoriy diqqat tushunchasi shaxsning tashqi obyektlar va hodisalarga ongli ravishda konsentratsiyasini anglatadi. Ixtiyoriy diqqatning asosini iroda tashkil etadi, uning yordamida inson uzoq vaqt davomida biror narsa bilan shug‘ullanib, muayyan faoliyatga diqqatini jamlay oladi. O‘zboshimchalikning asosiy tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi:
- maqsadlilik;
- begona narsalar bilan chalg‘imasdan diqqatni jamlash qobiliyati;
- izchil harakat qilish qobiliyati;
- faoliyatini tashkil etish qobiliyati.
O‘zboshimchalikning paydo bo‘lish mexanizmi murakkab maqsad bo‘lib, u odamni kamroq darajada o‘ziga tortadi, ongning ko‘proq harakatini talab qiladi. Ixtiyoriy ravishda diqqatni jamlash qobiliyati asosan ish yoki o‘qishga tegishli.
Post-ixtiyoriy eʼtibor
Post-ixtiyoriy diqqatning taʼrifi hodisalar va obyektlarga ongli ravishda eʼtibor berish natijasini nazarda tutadi. Individ qiyinchiliklarni yengib chiqsa, u yangi bosqichga ko‘tariladi, faoliyat unga nisbatan qiziqish uyg‘ota boshlaydi. Post-ixtiyoriy diqqat ikkinchi darajali ixtiyoriy diqqat nomini ham oldi.
Ushbu bosqichda odamning irodasi biroz zaiflashadi, diqqatning intensivligi esa o‘zboshimchalik darajasida qoladi. Diqqatning bu turi xuddi ixtiyoriy diqqat kabi boshqariladi. Psixologiya sohasida olib borilgan izlanishlar davomida maʼlum bo‘ldiki, faoliyat ancha uzoqroq bo‘lib, qiziqishni oshirish va stressni kamaytirish orqali katta natijalar beradi. Trening yoki ish paytida asosiy shart – bu yaxshi natijalarga erishish uchun post-ixtiyoriy eʼtiborga o‘tish qobiliyati. Biror narsani o‘rganish juda tez zerikarli va charchaydi, shuning uchun bolalarda ixtiyoriylikdan keyingi eʼtiborni uyg‘ota olish muhimdir. O‘quv vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishning asosiy sababi – ixtiyoriylikdan keyingi diqqatning paydo bo‘lishi.
Tashqi va ichki eʼtibor
Diqqat tashqi hodisalar va narsalarga ham, aqliy faoliyatga ham qaratilishi mumkin. Tashqi diqqat u kuzatayotgan hodisalar bilan obyektlarning inson ongida qanday aks etishini aniqlashga yordam beradi. Bunday eʼtibor yuz ifodalarida, ko‘z harakatlarida va muayyan vazifalarni bajarishga tayyorlikda namoyon bo‘lishi mumkin.
Ichki eʼtibor xotiralarda namoyon bo‘ladigan aqliy jarayonlarning faoliyatini tahlil qilishni yoki muammolarni aqliy hal qilishni o‘z ichiga oladi. Ichki faoliyatga diqqatni jamlash qobiliyati obyektlarni yoki har qanday harakatlarni tasavvur qilish qobiliyati bilan bog‘liq. Ichki eʼtibor bilan, odam o‘zini haqiqat bilan bog‘lashni to‘xtatganga o‘xshaydi va atrofda nima bo‘layotganini eshitmaydi. Ishlayotganda yoki o‘qiyotganda, siz odamlardan tashqi va ichki eʼtiborning bir vaqtning o‘zida ishlashini talab qilmasligingiz kerak, masalan, doskada biror narsani ko‘rsatishda biron bir ismni eslab qolish. Diqqatni bunday taqsimlash uchun siz ajoyib qobiliyatlarga ega bo‘lishingiz kerak.
